Hồ Nhật Minh [*]
Khoa Âm nhạc trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội là một trong những cơ sở đào tạo nhạc công chuyên ngành biểu diễn nhạc cụ phương Tây cho các đoàn nghệ thuật trong quân đội. Trong những năm vừa qua, khoa Âm nhạc đã đào tạo được những nhạc công có trình độ về chuyên môn để về làm việc tốt và có hiệu quả trong các đoàn nghệ thuật quân đội của cả nước, sinh viên tốt nghiệp chuyên ngành biểu diễn nhạc cụ phương Tây còn có khả năng hoạt động tốt ở nước ngoài như chơi trong các ban nhạc có tên tuổi ở Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và các thành phố khác... Một số sinh viên đã tiếp tục nghiên cứu và học tập những môn chuyên sâu như chuyên ngành biểu diễn, lý luận, chỉ huy, sáng tác ở các trường chuyên nghiệp như Học Viện Âm Nhạc Quốc Gia Việt Nam, Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh...
Hiện nay việc chơi và thưởng thức nhạc Jazz ở Việt Nam chưa được phổ biến nhiều như ở các nước Âu - Mỹ hay các nước phát triển nhạc Jazz hàng đầu của châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc nhưng một điều chắc chắn rằng trong một thời gian không xa nữa ở Việt Nam sẽ có những nhạc công biểu diễn tốt về nhạc Jazz và công chúng thưởng thức nhạc Jazz sẽ nhiều và phổ biến hơn. Đặc trưng của nhạc Jazz đó là tính ngẫu hứng phát triển chủ đề tác phẩm âm nhạc một cách sáng tạo, bài bản và khoa học. Về hòa thanh nó được mở rộng mang nhiều màu sắc tinh tế, nhưng vẫn giữ được các quy tắc về hòa thanh cổ điển với những đặc trưng trên của nhạc Jazz, đã có gốc rễ ảnh hưởng lớn tới các thể loại nhạc nhẹ, nhạc hiện đại khác.
Trong thời gian qua, nhạc Jazz đã có sự ảnh hưởng lớn về hòa thanh, giai điệu, tiết tấu trong các tác phẩm ca khúc và khí nhạc của những nhạc sĩ trẻ của Việt Nam. Cái mới lạ của nhạc Jazz đã đưa các tác phẩm về ca khúc, khí nhạc của họ hoàn thiện hơn và phong phú hơn. Với những ảnh hưởng của nhạc Jazz vào nền nhạc nhẹ Việt Nam, Jazz Việt đã và đang phát triển với những nghệ sĩ nổi tiếng như Saxophonist Quyền Văn Minh, Quyền Thiện Đắc, Trần Mạnh Tuấn, Ban nhạc Jazz Sông Hồng….
Với tầm quan trọng của Jazz trong xu thế âm nhạc hiện nay, khoa Âm nhạc trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội đưa nhạc Jazz và hòa thanh nhạc Jazz vào việc giảng dạy cho môn Guitar điện tử ngay từ những năm đầu của hệ Trung cấp. Với 4 năm học hệ Trung cấp, các em đã bắt đầu nắm được các vòng hòa thanh cơ bản của Jazz và chạy Gam của một số giọng trưởng thứ. Đối với các học viên ở hệ Đại học thì đã bắt đầu nắm bắt được những thang âm, hòa thanh chuyển điệu và bắt đầu ngẫu hứng theo tác phẩm hoặc theo một mô típ đã soạn trước.
Với những thế mạnh như trên thì vẫn có những mặt chưa được đó là: các em vẫn chưa chú ý nhiều lắm đến các vấn đề về thang âm của Jazz đặc biệt là vòng thang âm II-V-I, hệ thống Pentatonic, Blues, thang âm Diatonic, Mode. Vì vậy, tổ bộ môn chuyên ngành nhạc cụ đòi hỏi phải có một định hướng chung về giáo trình và chương trình học có nội dung liên quan đến nhạc Jazz để sinh viên được đào tạo một cách đầy đủ, bài bản.
1. Tình hình nghiên cứu về nhạc Jazz trên thế giới và tại Việt Nam
Trên thế giới hiện nay, nhạc Jazz được phát triển rất mạnh mẽ và Jazz xuất hiện rộng rãi trong quần chúng yêu âm nhạc trên thế giới. Ngoài những nước có sự phát triển mạnh mẽ về nhạc Jazz như Mỹ, Anh, Pháp và Thụy Điển. Nhạc Jazz còn phát triển rộng rãi ra toàn thế giới, đặc biệt là các nước châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore và ở Việt Nam đã có những ảnh hưởng của Jazz đối với nền âm nhạc chuyên nghiệp.
Với sự phát triển không ngừng của nhạc Jazz trong hơn 100 năm, nhạc Jazz đã xuất hiện nhiều nhạc sĩ và nhà soạn nhạc tài ba như: Luis Armstrong, Charlie Parker, Miles Davis … với những thành tựu này, nhạc Jazz đã có tầm ảnh hưởng lớn đến nhiều thể loại nhạc giải trí khác trên thế giới, và còn có những đóng góp cho nền âm nhạc chuyên nghiệp hàn lâm của thế giới.
Cây đàn Guitar cũng có tầm ảnh hưởng quan trọng đến nhạc Jazz nhất là thể loại Jazz Rock. Những tài liệu và sách viết nổi bật cho Guitar Jazz được tham khảo qua Jim Grantham (1997) The Jazzmaster Cookbook, Steve Lukather Những bài học Guitar (Guitar lessons) hoặc Dan Higgins Sách bài tập nhạc Jazz (Jazz Etude Book). Những tác giả này đã đưa ra những vấn đề về chạy gam cơ bản của nhạc Jazz cho Guitar, về chuyển điệu ly điệu một cách dễ hiểu nhất. Học viên sau khi nắm bắt tốt nhất các vấn đề trên sẽ có một trình độ vững vàng và có thể bắt đầu thực hành ngẫu hứng được khi chơi Jazz.
Trong khi đó, ở Việt Nam hiện nay chưa có những tài liệu và sách viết cho Guitar Jazz.
Những tác giả ở Việt Nam viết sách cho bộ môn Guitar hầu hết là đề cập đến kỹ thuật và hòa thanh của Guitar cổ điển, chưa có sự mở rộng của hòa thanh và kỹ thuật của Guitar Jazz. Trong điều kiện như vậy, chúng tôi phải sử dụng các tài liệu như Nguyễn Xinh Học Guitar theo phương pháp F. Carruli; Hoàng Phúc 20 bài luyện ngón của Segovia và F.sor và Chân Đăng Khoa Những tác phẩm nổi tiếng soạn cho Guitar...
Hiện nay, tại khoa Âm nhạc Trường Đại học Văn hóa Nghệ Thuật Quân đội và khoa Jazz của Học viện Âm nhạc Quốc Gia Việt Nam đã nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi nhạc Jazz vào trương trình đào tạo của các hệ Trung cấp và Đại học chuyên ngành biểu diễn nhạc cụ Phương Tây. Đây là một bước hoàn thiện làm phong phú thêm chương trình giảng dạy của khoa Âm nhạc Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội và khoa Jazz của Học viện Âm nhạc Quốc Gia.
2. Về việc dạy nhạc Jazz tại trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội
Tại Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội, phần lớn giáo viên giảng dạy tại đây đã học qua các lớp nghiệp vụ sư phạm, do vậy phương pháp giảng dạy thường dựa trên trình độ sư phạm của mỗi người. Nội dung dạy học được truyền tải cho sinh viên thông qua các bài tập được giao và đánh giá trong giờ lên lớp. Tại đa số lớp học, việc dạy học được thực hiện theo lối truyền tay, truyền khẩu, chưa thực sự có sự vận dụng từ lý thuyết của nhạc Jazz. Hạn chế này một phần ảnh hưởng bởi việc chưa có giáo trình chính thức, tất cả các nội dung kỹ thuật của Guitar điện tử, các phương pháp luyện tập đều được thực hiện do sự thị phạm của giáo viên. Khả năng tự luyện tập của sinh viên còn hạn chế đặc biệt là trong khi học các bài tập etude, tác phẩm Jazz cho Guitar điện tử.
Quy trình dạy học phổ biến là giáo viên giao bài, sinh viên luyện tập, đến lớp trả bài để giáo viên sửa chữa các lỗi và lại tiếp tục luyện tập. Giáo viên có thể thị phạm toàn bộ hoặc một phần của bài tập mới giao. Sau đó sinh viên sẽ phải tự vỡ bài theo hướng dẫn của giáo viên và tiến tới tự mình tập luyện các bài tập được giao. Về kỹ thuật cho Guitar điện tử trong năm học đầu tiên sinh viên đã được học các kỹ thuật tay phải: ví dụ cách chơi pick (móng gảy), tapping (chấm dây), harmonic (bồi âm)... và kỹ thuật tay trái: ví dụ như vibrato (rung dây bằng ngón tay), slide (trượt ngón), hammer on – pull off (luyến nốt bằng ngón tay), bending (kỹ thuật đẩy dây). Những kỹ thuật tay phải và tay trái này cần luyện tập liên tục để có thể chơi thành thạo vì trong những etude, tác phẩm, tiểu phẩm và lúc ngẫu hứng Guitar điện tử ở mọi thể loại Jazz, Pop, Rock... đều không thể thiếu được những kỹ thuật này.
Người nghệ sĩ âm nhạc và người thầy dạy học nhạc Jazz cho môn Guitar điện tử tại Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội đều cần hiểu một cách sâu sắc về vai trò của người thầy phải truyền đạt cho sinh viên các phương pháp và khả năng kỹ thuật chơi đàn để có thể dùng âm thanh để diễn đạt tư tưởng và tình cảm của con người. Trong dạy học âm nhạc nói chung và dạy học nhạc Jazz cho môn Guitar điện tử nói riêng, đó là việc người thầy cần làm rõ sự khác biệt giữa Guitar gỗ (Acoustic Guitar) và Guitar điện tử. Chúng ta cần lưu ý tới hai vấn đề quan trọng trong các loại nhạc cụ phương Tây nói chung và Guitar điện tử nói riêng, đó là dạy phát triển kỹ thuật diễn tấu và đa dạng hóa các khả năng thể hiện cảm xúc âm nhạc.
Jazz, “Kiểu hòa đàn dân gian của những người da màu ở Mĩ, có tiết tấu mạnh mẽ, với những sự ứng tác của cá nhân hay tập thể”. Thuật ngữ “nhạc Jazz” xuất hiện tại Việt Nam cũng có nguồn gốc từ nhạc Jazz Mỹ và thế giới. Mặc dù mãi tận thập kỷ đầu của thế kỷ XXI, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam và Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh mới có khoa nhạc Jazz ảnh hưởng của nhạc Jazz từ Pháp đã xuất hiện chủ yếu qua các ban nhạc tiền bối khi chơi trong các khách sạn, nhà hàng và rạp chiếu phim vào giữa thế kỷ XX. Ảnh hưởng của nhạc Jazz tới các thể loại nhạc nhẹ từ Nam ra Bắc đã được nhiều tác giả đề cập tới đặc biệt trong thể loại Jazz Rock...
Trong chương trình học Guitar điện tử, nội dung còn cần chú trọng đến phần thị tấu. Thị tấu câu nhạc, đoạn nhạc, thị tấu về thang âm, hòa thanh… từ đơn giản đến phức tạp giúp người học có phản xạ nhanh nhạy, không thụ động bắt chước,… Tuy nhiên trong các tiết dạy Guitar điện tử hầu như không có yêu cầu sinh viên phải luyện kỹ năng thị tấu.
Khi ra trường công tác sinh viên chơi trong các band nhạc của một đoàn nghệ thuật hoặc một band nhạc ở ngoài, sinh viên sẽ gặp những trường hợp sau: Sẽ chơi một bản tổng phổ đã được phối khí cùng band nhạc trong đó có tất cả các yếu tố về kỹ thuật kiến thức trong những năm học ở nhà trường như thang âm, solo, hòa thanh, tiết tấu mà không được chuẩn bị. Trong những tình huống này, khả năng thị tấu đóng vai trò rất quan trọng.
Giáo Viên dạy môn Guitar Jazz điện tử của khoa Âm Nhạc khi lên lớp cần dành vài phút mỗi tiết học để cho các em luyện tập các giáo trình luyện thị tấu khác nhau. Tập thị tấu về thang âm sẽ rất hữu ích khi solo ngẫu hứng. Tập thị tấu về hòa thanh sẽ rất tốt cho việc đệm hòa thanh cho 1 tác phẩm ẩm nhạc. Thị tấu về tiết rấu sẽ làm cho việc nhìn và chơi nhạc được nhanh và tốt hơn.
Tóm lại, việc dạy học nhạc Jazz cho môn Guitar điện tử tại Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội trong thực chất chính là nhạc nhẹ (dòng nhạc giải trí) với những ảnh hưởng của nhạc Jazz. Vì vậy, đối với giáo viên và sinh viên nhạc nhẹ tại đây, việc nghiên cứu và ứng dụng các phong cách nhạc Jazz chính là sự trang bị những kiến thức cốt lõi cho ngành nghề, giúp cho các nghệ sĩ nắm vững hơn về kỹ thuật cũng như phong cách âm nhạc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Thụy Loan (1993): “Lược sử Âm nhạc Việt Nam” Nxb Âm nhạc, Hà Nội
2. Lưu Quang Minh (2003): “Hòa âm nhạc Jazz tập 1”; “Biên soạn một số tác phẩm chọn lọc phong cách Swing cho học sinh Trung cấp- Đại học”. HVANQGVN, Hà Nội.
3. Lưu Quang Minh ( 2002) “Khái quát lịch sử nhạc Jazz”. HVANQGVN, Hà Nội.
4. . Từ điển: - “The Grove Dictionary of musical Instruments” Nxb Macmillan Publishers Limited. 1980. Chịu trách nhiệm xuất bản: Stanley Sadie.
5. J. Ny. Holopov: “Những vấn đề về tiết tấu trong âm nhạc thế kỷ XX” Nxb Âm nhạc Budapest, 1975 (Bản tiếng Nga: 1971, Nxb Âm nhạc Moskva).
____________________________
[*] Lớp Cao học k5– Chuyên ngành Lí luận và Phương pháp giảng dạy Âm nhạc