Nội san

Phương pháp dạy học tích cực trong phân môn Trang trí tại Trường THCS Nam Trung Yên, Hà Nội

03 Tháng Mười Một 2017

Nguyễn Ngọc Nam [*]

 

Mĩ thuật là một trong những môn học quan trọng trong hoạt động giáo dục ở trường trung học cơ sở (THCS). Hiện nay, Đảng và Nhà nước đang đầu tư quan tâm chất lượng giáo dục thẩm mĩ cho học sinh bậc học này. Đã có nhiều giáo trình đào tạo mĩ thuật được các tác giả dày công nghiên cứu và đưa vào giảng dạy tại các trường THCS đem lại hiệu quả và chất lượng tốt, giúp cho giáo viên có thêm tài liệu, giáo trình nhằm truyền đạt kiến thức cho các em học sinh được đầy đủ và toàn diện, nâng cao chất lượng dạy và học. Hệ thống các phương pháp dạy học tích cực đã được áp dụng trong giảng dạy mĩ thuật những năm gần đây ở Trường THCS Nam Trung Yên (Hà Nội) và mang lại hiệu quả cao trong chất lượng dạy học.

 

1. Đặt vấn đề

            Tuy mới được thành lập 9 năm nhưng Trường THCS Nam Trung Yên đã là một: “Môi trường giáo dục tin cậy và thân thiện”, nơi nuôi dưỡng và phát triển trí tuệ, tài năng cùng đức hạnh cho học sinh. Bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh. Trường là nơi hội tụ các thầy cô giáo có năng lực, tâm huyết với công việc, được học sinh tin yêu. Ban giám hiệu cùng các thầy cô giáo trong trường nắm chắc tình hình học tập, rèn luyện tu dưỡng để giúp đỡ thật hiệu quả đến từng học sinh. Nhà trường chú trọng việc học thật, thi thật, điểm thật, kiến thức thật, học để lập nghiệp.

            Phân môn trang trí là một trong 4 phân môn được giảng dạy tại Trường THCS Nam Trung Yên, cũng là phân môn phần đông các em học sinh yêu thích. Nghệ thuật trang trí là một bộ phận quan trọng không thể thiếu trong nghệ thuật nói chung và trong nghệ thuật tạo hình nói riêng. Đối với người học và nghiên cứu nghệ thuật tạo hình ở mức độ và trình độ nào cũng cần phải nắm vững được kiến thức cơ bản về trang trí mới phát huy và nâng cao dần năng lực sáng tạo, óc thẩm mĩ vốn có ở mỗi người và tác động phát triển cho đúng hướng. Bộ môn trang trí sẽ trang bị cho các em những kiến thức cần thiết về mặt lý thuyết và một số kỹ năng thực hành trong quá trình học tập, phát triển kiến thức, kỹ năng ở các bài tập, sáng tạo nên các tác phẩm trang trí phù hợp với những yêu cầu riêng biệt của một số loại hình trang trí cơ bản ở bậc học THCS. Qua bộ môn trang trí, các em có thể hiểu biết và phát huy truyền thống tốt đẹp của dân tộc về nghệ thuật trang trí qua các thời kỳ lịch sử. Từ đó các em biết ứng dụng một cách hợp lý cho từng loại hình trong việc vận dụng các thành tựu nghệ thuật vốn cổ của dân tộc, phát huy tính kế thừa và phát triển của nghệ thuật trang trí.

            Với yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học tích cực, phát huy tính làm việc hiệu quả của học sinh, thực sự đã có những thành tựu đáng kể khi Trường THCS Nam Trung Yên áp dụng và thực hiện các phương pháp mới nhằm giúp học sinh phát triển tư duy, sáng tạo cũng như thiết thực trong từng bài học trên lớp. Giáo viên chuẩn bị hệ thống câu hỏi khoa học, những gợi ý, ví dụ cụ thể, hợp lý đối với từng đối tượng học sinh, cũng như linh hoạt xây dựng hệ thống kiến thức của phân môn sao cho đồng nhất xuyên suốt từ lớp 6 đến lớp 9 để các em dễ nhớ, dễ hình dung kiến thức khi áp dụng vào thực hành, tạo hứng thú học tập cho các em.

2. Vị trí của phân môn Vẽ trang trí

            Trong chương trình mĩ thuật ở THCS nói chung và Trường THCS Nam Trung Yên nói riêng, Vẽ trang trí có vị trí quan trọng nhằm phát huy trí tưởng tượng sáng tạo, làm giàu cảm xúc thẩm mĩ trên cơ sở cung cấp kiến thức và rèn luyện kĩ năng cơ bản về vẽ trang trí. Qua những kiến thức cơ bản đó, học sinh (HS) THCS có khả năng cảm thụ được vẻ đẹp của thiên nhiên và cuộc sống xung quanh qua nhũng hình tượng được khái quát hóa, điển hình hóa bằng ngôn ngữ đặc trưng của hội họa là hình thành đường nét, màu sắc, bố cục theo nguyên tắc của nghệ thuật trang trí.

            Phân môn Vẽ trang trí nhằm trang bị, cung cấp cho HS những kiến thức cơ bản về trang trí như: ngôn ngữ của trang trí (nét, hình mảng, màu sắc, họa tiết trang trí); Giúp HS nắm vững những kiến thức cơ bản của phân môn trang trí để áp dụng vào các bài thực hành vẽ trang trí; Thể hiện được kỹ năng trong cách trình bày một bài trang trí với hình thức sạch đẹp, khéo léo, chuẩn về hình và màu; Nắm bắt và biết vận dụng các họa tiết trang trí, sáng tạo được những mẫu họa tiết trang trí đẹp và có giá trị thẩm mĩ tốt.

            Trang trí xuất phát từ thực tế đời sống, phản ánh cuộc sống, không rập khuôn, luôn tạo ra cái mới, cái lạ, cái đẹp theo nhiều hình thức khác nhau (từ bố cục, hình mảng, đến họa tiết, màu sắc...). Như vậy, có thể nói trang trí có đặc điểm nổi bật là yêu cầu người học luôn luôn suy nghĩ, sáng tạo, sáng tạo không ngừng để có những bài tập đa dạng, phong phú, đẹp về hình dáng, màu sắc. Bởi vậy, học trang trí tạo cho HS năng lực, tư duy dám nghĩ, dám làm, dám thay đổi, mong muốn có hiệu quả để làm nên cái đẹp khác nhau.

            Trong chương trình mĩ thuật THCS nói chung, ở Trường Nam Trung Yên nói riêng, phân môn Vẽ trang trí có vị trí quan trọng, nó có mối quan hệ chặt chẽ với các phân môn khác, HS đuợc sử dụng tổng hợp các kiến thức và kĩ năng của mĩ thuật như quan sát, tổng hợp, khái quát, tưởng tượng... Ngoài ra, vẽ trang trí còn giúp HS biết vận dụng kiến thức vào cuộc sống, vào các môn học khác ở trường phổ thông. Vẽ trang trí mang tính giáo dục rất lớn: bồi dưỡng cho HS phẩm chất của người lao động - lao động có suy nghĩ, tìm tòi, sáng tạo để tạo ra những sản phẩm mới, đẹp. Vẽ trang trí đòi hỏi phải có sự suy nghĩ, tìm tòi sáng tạo riêng, không cứng nhắc theo khuôn mẫu có sẵn (từ bố cục, họa tiết đến màu sắc).

            Phân môn Vẽ trang trí có vai trò quan trọng trong việc đào tạo giáo dục thẩm mỹ cho học sinh THCS. Cung cấp cho HS những vốn kiến thức cơ bản cũng như năng lực cảm thụ nghệ thuật trang trí. Mỗi thời đại trang trí có những đặc điểm và yêu cầu khác nhau, cũng như nhìn nhận cái đẹp của trang trí qua từng thời kì xã hội, tôn giáo cũng có nhiều vẻ riêng biệt. Trang trí được sử dụng một cách rộng rãi trong đời sống, bao gồm nhiều lĩnh vực khác nhau, hầu như ta đều thấy vai trò của nó trong đời sống hàng ngày. Tất cả mọi người chúng ta nói chung và học sinh THCS nói riêng tiếp xúc hàng ngày với nghệ thuật trang trí, nếu biết kết hợp, áp dụng những kiến thức học tập được, chắc chắn sẽ tìm thấy nhiều bài học bổ ích góp phần làm cho đời sống thêm sinh động tươi đẹp.

3. Một số phương pháp dạy học phân môn Vẽ trang trí theo hướng tích cực cho học sinh THCS Nam Trung Yên, Hà Nội

            3.1. Nội dung dạy học phân môn Vẽ trang trí

            Khác với các trường nghệ thuật chuyên đào tạo các họa sĩ, bởi số thời gian học chuyên môn ở các trường nghệ thuật chiếm tỉ lệ cao hơn hẳn ở trường phổ thông (nơi dạy nghệ thuật đại trà) thời gian rất eo hẹp, mỗi bài học và làm, gói gọn trong một tiết học (45 phút). Những bài học chủ yếu nhằm nâng cao về kiến thức trang trí, phương pháp thể hiện cũng như thực hành ứng dụng trong đời sống và các bài học cơ bản như (Hình vuông, hình tròn, hình chữ nhật, đường diềm) được sắp xếp học đi học lại nhiều lần ở mỗi lớp nhằm giúp học sinh nắm vững kiến thức trong bố cục trang trí và phát huy khả năng tìm tòi sáng tạo. Khả năng của học sinh sẽ được nâng cao dần theo từng lớp học vì vậy việc học trang trí được tiến hành đúng quy trình nhằm khuyến khích sự tìm tòi, sáng tạo, độc đáo của học sinh khi làm bài, chương trình và nội dung học trang trí ở THCS có sự sắp xếp mang tính đồng tâm, phát triển để học sinh tiếp cận môn học từ dễ đến khó, từ tô màu đến tìm màu, từ vẽ thêm họa tiết cho đều đến sự tìm hoạ tiết để sắp xếp.

            Trong chương trình mĩ thuật THCS, phân môn Vẽ trang trí chia làm hai loại bài:

            Loại bài trang trí cơ bản: Gồm có trang trí hình vuông, hình tròn, hình chữ nhật, đường diềm...

            Loại bài trang trí ứng dụng: Như trang trí bìa sách, báo tường, khăn trải bàn, tạo dáng và trang trí lọ hoa...

            Trong đó nội dung các bài lý thuyết và thực hành của phân môn vẽ trang trí như sau:

            Về lý thuyết: Cung cấp cho HS những hiểu biết chung về trang trí cơ bản, trang trí ứng dụng; những kiến thức về màu sắc, bố cục, họa tiết trang trí, để từ đó HS vận dụng vào các bài thực hành. Các bài lý thuyết chung gồm có: Màu sắc và cách dùng màu; Các cách sắp xếp trong trang trí; Họa tiết trang trí; Vẽ đơn giản và cách điệu họa tiết; Họa tiết trang trí dân tộc; Phương pháp làm bài trang trí; Trang trí cơ bản; Trang trí ứng dụng; Chữ và kẻ chữ...

            Bài tập thực hành: Hình thành và phát triển ở HS những kỹ năng cần thiết về bố cục, mảng, vẽ hình, vẽ đậm nhạt, vẽ màu... Các bài tập trang trí cơ bản: Trang trí các hình cơ bản như hình vuông, hình tròn, hình chữ nhật...

            3.2. Một số phương pháp dạy học tích cực cho học sinh trong phân môn Trang trí ở THCS Nam Trung Yên, Hà Nội

            Trường THCS Nam Trung Yên có nhiều thầy cô giáo gương mẫu, tâm huyết, tận tâm với nghề, nhiệt tình giúp đỡ và hướng dẫn các em, tạo điều kiện cho các em có thể phát huy sở trường của bản thân, nâng cao chất lượng đào tạo cũng như chất lượng học tập của mỗi lớp, mỗi khối và toàn thể nhà trường có nhiều thành tích hơn qua các năm học. Một nguyên nhân quan trọng tạo nên sự phát triển này là sự tích cực áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Mĩ thuật của các thầy cô giảng dạy.

            Dạy học tích cực là cách gọi chung cho các phương pháp, hình thức tổ chức với phương thức dạy học mang yếu tố tích cực. Khi triển khai các phương pháp dạy học tích cực không có nghĩa là gạt bỏ những phương pháp dạy học truyền thống, mà phải biết vận dụng kết hợp sao cho có kết quả tốt nhất. Ngoài ra, trong quá trình vận dụng cần biết kế thừa phát huy những phương pháp dạy học truyền thống kết hợp với phương pháp dạy học tích cực một cách linh hoạt, vận dụng nhưng phải chọn lọc cũng như hình thức tổ chức phải phù hợp với môn học, điều kiện dạy học và lứa tuổi HS.

            Dạy học phân môn trang trí ở THCS không nằm ngoài mục tiêu giúp cho người học tiếp cận được vốn kiến thức, kỹ năng, sự sáng tạo và say mê, khám phá và cảm nhận cái đẹp. Với Trường Nam Trung Yên, việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực được triển khai làm hai hướng, hoặc vận dụng tính tích cực nằm trong các phương pháp truyền thống, hoặc áp dụng linh hoạt với các phương pháp dạy học mới.

            Với những phương pháp dạy học truyền thống, ở Trường Nam Trung Yên đã vận dụng tính tích cực trong các phương pháp dạy học tiêu biểu sau:

            - Phương pháp trực quan: Giáo viên (GV) chuẩn bị phương tiện dạy học, gồm có giáo cụ trực quan, (máy chiếu, các tư liệu tranh ảnh…) để minh họa cho nội dung dạy học, nhằm giới thiệu cho HS hiểu rõ vấn đề hơn ở bài học. Phương pháp này giúp HS thấy được các bước tiến hành một bài vẽ trang trí. Giúp các em hiểu bài ngay trên lớp, nhớ lâu, hiểu nhanh. Điều đó góp phần tạo sự hứng thú cho HS ngay từ tiết học đầu tiên.

            - Phương pháp vấn đáp, gợi mở: PPDH này là hỏi đáp và trả lời. GV đặt câu hỏi gợi mở và HS trả lời theo sự hiểu biết của chính các em. Các em vận dụng những kiến thức hiểu biết của mình để nhận định vấn đề, câu hỏi của GV, rút ra những kết luận của vấn đề mà GV đặt câu hỏi. Để thực hiện được PPDH này GV phải chuẩn bị đồ dùng dạy học, các câu hỏi sẵn để HS có thể trả lời, hứng thú khi tham gia thảo luận khi được GV đặt câu hỏi. PPDH này giúp HS có sự trao đổi, bổ sung kiến thức cho nhau.

            - Phương pháp minh họa: PPDH này yêu cầu GV phải thị phạm trên bảng, hoặc trên giấy cho HS xem, để các em nắm bắt được ngay vấn đề, thay vì chỉ giảng lý thuyết bằng lời sẽ khó có thể hiểu đuợc cách thực hiện một bài trang trí như thế nào. PPDH này cần phải phù hợp với mục tiêu, đối tượng của bài học, ngoài ra cũng phải đảm bảo tính thẩm mỹ, hấp dẫn gây hứng thú cho HS.

            - Phương pháp luyện tập và thực hành: PPDH này nhằm củng cố kiến thức cho HS, mà học vẽ mĩ thuật thì cần phải thông qua hoạt động thực hành là chủ yếu. PP luyện tập và thực hành chiếm vai trò chủ đạo trong hầu hết các phân môn.

            Với các phương pháp dạy học mới, giáo viên ở Trường Nam Trung Yên vận dụng một cách linh hoạt phối hợp với các phương pháp dạy học truyền thống:

            - Phương pháp tổ chức hoạt động theo nhóm: là cách thức kết hợp học tập chia nhóm để HS có thể trao đổi ý kiến, phát biểu quan điểm của mình, cùng nhau xây dựng và tìm ra sự sáng tạo trong bài học. Từ việc GV là chủ thể điều khiển hoạt động học làm trung tâm, thì lấy HS làm trung tâm trong hoạt động học tập trên lớp. Thay vì GV giảng HS lắng nghe, thì chuyển sang GV hỏi, HS trả lời, thông qua các hình thức tổ chức học tập thảo luận để cùng tìm ra giải pháp. Từng thành viên trong nhóm đưa ra ý kiến của mình, sau đó hội ý cả nhóm để tìm ra kết luận chung, đi đến thống nhất. Sau buổi học, HS có thể tự nhận xét bài tập của nhau, nhằm rút kinh nghiệm, cũng như bổ trợ kíến thức cho nhau.

            - Phương pháp trò chơi học tập: Trò chơi học tập là một hoạt động học tập được diễn ra theo trình tự hoạt động của một trò chơi được diễn ra trong một thời gian nhất định của một giờ học. Trò chơi học tập định hướng tới sự thông hiểu kiến thức gắn với các nội dung học tập cụ thể của môn học, bài học, lớp học, tạo nhiều cơ hội để HS tham gia vào quá trình dạy học. Khi chơi HS sẽ bộc lộ, thể hiện mình một cách tự nhiên, tích cực nhất, thay đổi hình thức hoạt động và trạng thái tình cảm với việc học. HS tiếp thu bài học một cách tích cực và tự giác; Tạo cơ hội giúp HS rèn luyện kỹ năng và củng cố kiến thức; Giúp HS phát triển tâm lý, thái độ, đạo đức; Có trách nhiệm cao đối với đồng đội, tôn trọng kỷ luật nhóm, đội và luật chơi; giúp đỡ đồng đội, có tinh thần đoàn kết cao.

            - Dạy học theo hợp đồng: Là cách tổ chức học tập, trong đó người học làm việc theo một gói các nhiệm vụ trong một khoảng thời gian nhất định. Học theo hợp đồng cho phép phân hóa trình độ người học, tạo điều kiện cho người học thực hiện nhiệm vụ và có trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ theo khả năng phù hợp với trình độ phát triển của cá nhân người học. Người dạy, xây dựng nội dung học tập theo hình thức phiếu học tập - hợp đồng có cam kết, gồm các nhiệm vụ bắt buộc (theo chuẩn kiến thức, kỹ năng) và nhiệm vụ tự chọn (nội dung mở rộng và nâng cao) nhằm phát huy tính sáng tạo và khả năng tự học của học sinh. Học theo hợp đồng trong dạy học nghệ thuật sẽ khuyến khích được năng lực, sở trường và hứng thú học tập của từng cá nhân trong các nhiệm vụ học tập cụ thể. Điều này sẽ tránh sự gò bó, rập khuôn, máy móc trong học tập, đảm bảo cho người học phát huy được năng lực phù hợp với khả năng, nhận thức của cá nhân, hạn chế việc đánh giá cào bằng, cứng nhắc trong giáo dục nghệ thuật. 

            - Dạy học theo góc: Là một hình thức tổ chức hoạt động học tập theo đó người học thực hiện các nhiệm vụ khác nhau tại vị trí cụ thể trong không gian lớp học, đáp ứng nhiều phong cách học khác nhau. Do vậy, học theo góc kích thích người học tích cực thông qua hoạt động; Mở rộng sự tham gia, nâng cao hứng thú và cảm giác thoải mái, đảm bảo học sâu, hiệu quả bền vững. Mỗi góc phải chuẩn bị đầy đủ các phương tiện đáp ứng nội dung học tập và nhiệm vụ các góc  cùng hướng tới mục tiêu bài học. Dạy học theo góc có thể áp dụng ở hầu hết các dạng bài học và các bài tập tích hợp kiến thức nhiều môn học.

4. Kết luận

            Trong số các PPDH nêu trên là những PPDH điển hình thường được sử dụng trong phân môn trang trí ở THCS, tuy nhiên trong thực tế việc dạy và học cần vận dụng linh hoạt giữa các phương pháp. Bởi vì mỗi phương pháp đều có những điểm mạnh, yếu riêng, và chỉ phù hợp với một số điều kiện nhất định mới có thể triển khai được. Chính vì vậy khi áp dụng các PPDH này người GV cần chủ động, linh hoạt và áp dụng có chọn lọc, có thể cùng một nội dung GV sử dụng nhiều PPDH khác nhau, tuy nhiên cần có PPDH chủ đạo. Ngoài ra, trong các PPDH nêu trên GV có thể sáng tạo thêm các PPDH mới, vận dụng phù hợp với điều kiện thực tế tại trường mình giảng dạy, cũng như sử dụng trong bài học nào thì dùng PPDH nào.

            PPDH tích cực đóng vai trò quan trọng trong quá trình dạy học mĩ thuật ở trường THCS. Hiểu được thực tế trên, PPDH nhằm truyền đạt kiến thức, cách tổ chức học tập phù hợp là điều thực sự cần thiết cho việc dạy học ở trường THCS. Trong việc đổi mới PPDH với mục tiêu phát huy tính tích cực của HS chính là yếu tố quan trọng để việc học tập có chất lượng tốt và ngày càng được nâng cao. Từ việc chuyển từ GV là đối tượng trung tâm, thì chuyển sang lấy HS làm đối tượng trung tâm. Điều đó thực sự là đã tiếp cận được việc đưa dạy học tích cực vào dạy học. Việc ứng dụng các PPDH tích cực vào dạy học không có nghĩa là bỏ PPDH truyền thống, mà phải kết hợp với nhau, sử dụng những biện pháp tối ưu khi vận dụng, và phải vận dụng linh hoạt, không máy móc. Như vậy thì việc dạy học tích cực mới có hiệu quả, và không bị sai định hướng cũng như áp đặt cứng nhắc vào việc triển khai trong phân môn trang trí. Cần kế thừa và phát huy những mặt tích cực của các PPDH giữa truyền thống và PPDH tích cực. Ngoài ra cần phải nắm được đặc điểm tâm lý lứa tuổi HS mà sử dụng các PPDH phù hợp, nhằm tìm ra giải pháp tối ưu cho từng PPDH khi vận dụng. Các PPDH tích cực đã được áp dụng mang tính hiệu quả ở Trường THCS Nam Trung Yên có nhiều thầy cô giáo gương mẫu, tâm huyết, tận tâm với nghề, nhiệt tình giúp đỡ và hướng dẫn các em, tạo điều kiện cho các em có thể phát huy sở trường của bản thân, nâng cao chất lượng đào tạo cũng như chất lượng học tập của mỗi lớp, mỗi khối và toàn thể nhà trường có nhiều thành tích hơn qua các năm học.

 

Tài liệu tham khảo

1. Trần Bá Hoành (2005), Lý luận cơ bản về dạy học tich cực, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.

2. Trần Bá Hoành (2006), Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách giáo khoa, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.

3. I.F.Khalamop (1978), Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?, Tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

4. Nguyễn Quốc Toản, Hoàng Kim Yến (2007), Giáo trình phương pháp dạy - học Mĩ thuật, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.

5. Phạm Ngọc Tới (2008), Giáo trình trang trí, tập 2, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.

________________________

[*] Lớp Cao học k1 - Chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Mỹ thuậtnghệ  trình nghghệ thuật