Phan Quý Hiền [*]
Lễ hội là thuật ngữ rất quen thuộc với mỗi chúng ta, trên thế giới có rất nhiều lễ hội khác nhau, lễ hội của mỗi quốc gia lại có những nét độc đáo riêng, tạo nên những nét riêng biệt về văn hóa của quốc gia đó. Tỉnh Phú Thọ là một trong những địa phương của cả nước có rất nhiều lễ hội. Theo thống kê, Phú Thọ có 260 lễ hội các loại, trong đó có 223 lễ hội dân gian, 32 lễ hội lịch sử Cách mạng, 5 lễ hội tôn giáo, 1 lễ hội quy mô cấp quốc gia. Hiện tại có 92 lễ hội được bảo tồn, lưu giữ hoàn chỉnh cả phần lễ - hội - trò diễn tại các địa phương; 43 lễ hội được tổ chức thường xuyên hàng năm và trở thành nét văn hóa đặc sắc vùng Đất Tổ. Trong các lễ hội của tỉnh Phú Thọ, một trong những nét đặc sắc và tiêu biểu nhất là lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh, huyện Phù Ninh. Lễ hội lưu giữ những nét đẹp văn hóa dân gian của cư dân nông nghiệp vùng đất Tổ, mang tính tâm linh sâu sắc, thể hiện tinh thần thượng võ của dân tộc gắn với tục lệ hiến tế vật thiêng dâng lên Vua Hùng, thần linh cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, dân giàu, nước thịnh.
Lễ hội chọi trâu ở xã Phù Ninh được hình thành từ truyền thuyết vua Hùng đi săn. Tương truyền rằng, khi các tướng của vua Hùng đi săn có qua chợ Hàm Rồng. Đến đây thấy có hai con hổ đang đánh nhau, những người đi săn liền lấy giáo mác đâm chết cả hai con rồi đem mổ thịt ăn ngay tại chỗ. Mỗi năm cứ đến ngày tiệc, lệ làng lại cho chọi trâu và bày cỗ lệ ăn uống như trên để tưởng nhớ những người đi săn thời các vua Hùng. Họ chọn hai con trâu chọi nhau để mô phỏng truyền thuyết hai con hổ đánh nhau. Các địa danh liên quan đến lễ hội chọi trâu đến nay đã thay đổi tên gọi như sau: Làng Cão nay là làng Thọ Quang; làng Phú Mãn nay là làng Phú Đoàn; làng Ngọc Trù nay là làng Ngọc Thắng và làng Khuân nay là làng Ngọc Khôi.
Theo tư liệu nghiên cứu thì lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh xưa được tổ chức vào dịp họp chợ Nành, ngày mùng 5/5 âm lịch, chung kết là ngày mùng 10/10 âm lịch. Theo trí nhớ của những người cao tuổi ở xã Phù Ninh, trước năm 1945, lễ hội chọi trâu được tổ chức thường niên nhưng vì một số lý do khách quan mà hơn 60 năm. , lễ hội chọi trâu của xã không còn được tổ chức. Đến năm 2008, UBND tỉnh Phú Thọ đã đồng ý cho phép khôi phục lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh. Năm 2009 lễ hội chính thức được khội phục, cho tới nay lễ hội đều được duy trì tổ chức hàng năm vào ngày 8 và ngày 9 âm lịch. Lễ hội được khội phục đem đến những giá trị văn hóa không chỉ riêng cho nhân dân xã Phù Ninh mà còn có ý nghĩa to lớn trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa dân tộc.
1. Giá trị giáo dục truyền thống
Lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh huyện Phù Ninh tỉnh Phú Thọ là một trong những lễ hội cổ xưa nhất mà còn mang đậm nét văn hóa dân gian thời Hùng Vương vừa thể hiện tinh thần thượng võ của dân tộc, vừa thể hiện một nghi thức dân gian cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Sau tết Nguyên đán hàng năm, xã Phù Ninh lại tổ chức hội chọi trâu. Việc tổ chức lễ hội giúp cho thế hệ sau nhớ về truyền thuyết các tướng lĩnh của vua Hùng đi săn qua chợ Hàm Rồng (xã Phù Ninh ngày nay) gặp hai con hổ đang đánh nhau liền lấy giáo mác đâm chết rồi đem mổ thịt.
Con người đến với lễ hội là đến với lòng thành kính tổ tiên và các bậc tiền nhân, nhắc nhở mọi người nhớ đến bổn phận và trách nhiệm của mình với ông bà, tổ tiên, dòng tộc. Do vậy, lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh có giá trị lớn trong việc giáo dục đạo đức, giáo dục truyền thống lịch sử của làng bản, quê hương, đất nước.
2. Giá trị cố kết cộng đồng
Cộng đồng là nhân tố quan trọng quyết định ý nghĩa và sự thành công của lễ hội. Mỗi cộng đồng hình thành, tồn tại và gắn kết với nhau dựa trên các cơ sở chung về mặt địa lý, lịch sử, lợi ích vật chất và lợi ích tinh thần. Do đó các lễ hội dù được tổ chức dưới hình thức nào cũng không thể thiếu được sự biểu dương các giá trị văn hóa và sức mạnh cộng đồng của môi trường xã hội mà nó đang tồn tại. Đồng thời việc cùng tham gia tìm hiểu, tổ chức lễ hội sẽ là một chất keo kết dính tạo nên sự gắn kết cộng đồng, giúp mỗi cá nhân hòa mình vào tập thể, hướng tới cội nguồn và nuôi dưỡng ý thức gắn kết với quê hương và cộng đồng của mình.
Lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh được tổ chức nhằm tưởng nhớ công lao của các vua Hùng, vừa thể hiện sức mạnh của dân tộc, vừa thể hiện khát vọng sống, tinh thần đoàn kết của nhân dân, gợi nhớ cho chúng ta truyền thuyết mẹ Âu Cơ sinh trăm trứng và mỗi người dân chúng ta đến tận ngày nay vẫn gọi nhau hai tiếng “đồng bào”. Lễ hội là nơi mà mỗi thành viên tham dự thể hiện sự nhiệt huyết, tình cảm và trách nhiệm của mình đối với cộng đồng, là nơi thu hút các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và các trò chơi. Do đó, đây cũng là dịp để cả cộng đồng làng xã cùng nhau làm những việc để chuẩn bị và tổ chức lễ hội, cùng nhau hưởng thụ và vui chơi. Sự gắn kết cộng đồng cũng chính là nhu cầu của cộng đồng trong sáng tạo và hưởng thụ các giá trị văn hóa mà lễ hội là mội trường quan trọng tạo nên sức mạnh đó.
3. Giá trị bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa vùng đất Tổ
Lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh có giá trị bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa vùng đất Tổ, từ cội rễ ban đầu lễ hội chọi trâu mang ý nghĩa nông nghiệp, theo dòng chảy của thời gian, lễ hội mang ý nghĩa của sự kiện lịch sử, gắn với truyền thuyết các vua Hùng. Lễ hội ra đời và tồn tại trong suốt chiều dài lịch sử ấy, nó được diễn ra như một hình thức sinh hoạt văn hóa của cộng đồng.
Lễ hội chọi trâu vừa là hình thức sinh hoạt tín ngưỡng, vừa là một hoạt động vui chơi giải trí, gắn bó trực tiếp với đời sống nhân dân lao động. Thông qua lễ hội này, hình ảnh về con người, được tái hiện, nó khẳng định nguồn gốc lịch sử của địa phương, qua đó, giúp cho mỗi cá nhân tham gia lễ hội hiểu về nguồn gốc của lễ hội, hiểu về thời đại các vua Hùng, nhớ về công ơn của các vua Hùng đã có công dựng nước thủa sơ khai. Lễ hội còn là dịp để cộng đồng nhân dân có cơ hội gặp gỡ, giao lưu, là dịp để đánh giá những kết quả đạt được để càng vui mừng và tự hào hơn về quê hương. Việc phục dựng thành công lễ hội không những giúp bảo tồn được một di sản văn hóa của tỉnh Phú Thọ mà còn làm giàu bản sắc văn hóa vùng đất Tổ.
.4. Giá trị tâm linh
Tín ngưỡng, tôn giáo giúp con người ta trở về với giai đoạn khởi đầu của quá trình sáng tạo ra thần linh và văn hóa. Con người vốn bình đẳng với nhau, bình đẳng trong mối quan hệ với thần linh, trong sáng tạo và hưởng thụ các giá trị văn hóa. Chính nền văn hóa cổ truyền, trong đó có lễ hội đã tiềm ẩn những yếu tố dân chủ mà con người ngày nay đang hướng tới.
Lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh lưu giữ những nét đẹp văn hóa dân gian của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước và mang tính tâm linh sâu sắc, thể hiện tinh thần thượng võ của dân tộc gắn với tục lệ hiến tế vật thiêng dâng lên Vua Hùng, thần linh cầu cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, dân giàu, nước thịnh.
Lễ hội được diễn ra trang nghiêm, trọng thể gồm phần lễ và phần hội. Sau khi được lễ thần, trâu chọi chính thức được gọi là “ông Cầu” – biểu tượng của tâm linh, là niềm tin, là ước vọng của người dân Phù Ninh. Nét đẹp văn hóa của trâu chọi là bao giờ cũng đấu nhau bằng lối đối mặt, dùng sừng và sức mạnh để chọn thế võ tấn công đối phương, không bao giờ tấn công nhau từ phía sau lưng hay mạng sườn, điều này thể hiện rất rõ tinh thần thượng võ của dân tộc ta. Sự dũng mãnh, ngoan cường của các “ông Cầu” là biểu tượng gửi gắm ý nguyện và khí phách của người dân nơi đây.
Việc tổ chức và tham gia lễ hội giúp cân bằng đời sống tâm linh. Trong lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh, bắt đầu từ nghi thức dâng hương tại đền Hùng để tưởng nhớ công ơn của các vị Vua Hùng dựng nước, đây là linh hồn, là nguồn cảm hứng xuyên suốt lễ hội. Thông qua nghi thức này nhân dân bày tỏ lòng tôn kính với công đức to lớn của Vua Hùng và qua đó là thỏa mãn nhu cầu về đời sống tâm linh của mỗi cá nhân tham dự lễ hội.
.5. Giá trị kinh tế - du lịch
Lễ hội là một nét văn hóa không thể thiếu trong đời sống của người Việt, là di sản văn hóa của dân tộc, là nguồn tài nguyên quan trọng trong phát triển văn hóa và du lịch tâm linh. Trong các dạng tài nguyên nhân văn, cùng với các thành tố văn hóa xã hội, lễ hội truyền thống chính là một tài nguyên văn hóa mang lại giá trị kinh tế du lịch rất lớn.
Lễ hội là hình thức sinh hoạt tổng hợp, là một sinh hoạt văn hóa mang sắc thái vùng miền, có tính hấp dẫn đối với du khách. Con người tham gia vào hoạt động lễ hội không bị ràng buộc bởi những lễ nghi, tôn giáo, tuổi tác mà còn cảm thấy may mắn như nhận được thứ quyền lợi vô hình nào đó từ các vị thánh thần. Chính vì vậy, lễ hội bao giờ cũng thu hút được đông đảo mọi tầng lớp nhân dân tham gia góp phần công sức nhỏ bé của mình với các vị thần thánh.
Ngành du lịch huyện Phù ninh đang đứng trước 2 nhiệm vụ: quảng bá hình ảnh văn hóa, con người địa phương cho du khách thập phương và kinh doanh có lãi nhằm góp phần vào sự phát triển kinh tế của địa phương. Với ngành du lịch, lễ hội dân gian là một sản phẩm văn hoá đặc biệt bởi lễ hội dân gian còn lưu giữ nhiều văn hoá đặc sắc. Nơi mở hội nhiều khi là những danh lam thắng cảnh, một nơi giàu tính văn hoá. Chính địa điểm mở hội đáp ứng các tiêu chuẩn của một điểm du lịch cho nên những địa phương có lễ hội dân gian lớn gắn liền với danh lam thắng cảnh thường là nơi mà ngành du lịch có doanh thu cao. Lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh được tổ chức tại sân vận động xã Phù Ninh, địa điểm này cách trung tâm khu di tích lịch sử Đền Hùng khoảng 5km nên chính là một yếu tố rất thuận lợi để phát triển du lịch.
Hội chọi trâu được khôi phục lại và tiếp tục được tổ chức trong gần 10 năm qua đã đáp ứng một phần không nhỏ nhu cầu của khách du lịch. Số lượng khách du lịch đến với hội chọi trâu xã Phù Ninh, đến với ngành du lịch huyện Phù Ninh ngày càng nhiều. Chúng ta hoàn toàn có cơ sở để tin tưởng rằng một tương lai không xa, hội chọi trâu xã Phù Ninh sẽ thực sự trở thành sản phẩm du lịch đắt giá, mang lại nguồn kinh tế lớn cho ngành du lịch huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ.
Mặt khác, lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh cũng mang lại cho người dân địa phương nguồn lợi kinh tế cao thông qua các hoạt động dịch vụ trong lễ hội, tạo công ăn việc làm cho người dân từ các hoạt động như trông giữ phương tiện, bán hàng lưu niệm, lưu trú, ăn uống… Như vậy, lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh đã góp phần vào việc phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của địa phương trong đó có kinh tế du lịch.
Lễ hội đã trở thành nhu cầu tâm linh rất quan trọng của các cộng đồng. Lễ hội không phải là sản phẩm của một cá nhân nào mà là sản phẩm của cả một tập thể, là nhu cầu tinh thần của một cộng đồng. Do đó cộng đồng đó còn thì lễ hội của họ cũng vẫn còn, có khác chăng cũng chỉ là một số biến đổi trong các nghi thức sao cho phù hợp với thời cuộc hơn. Mọi giá trị truyền thống đều trở thành nền tảng để xây dựng tương lai, muốn các giá trị đó trở thành nền tảng vững chắc thì việc tìm hiểu nghiên cứu, kế thừa phải dựa trên cơ sở khoa học. Qua nghiên cứu các giá trị văn hóa của lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh, chúng ta có được những hiểu biết chung về lễ hội. Từ đó có những hướng giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của lễ hội, phục vụ cho công cuộc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Ngô Đức Thịnh (2001), “Những giá trị của lễ hội cổ truyền trong đời sống xã hội hiện nay”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, (số 3).
- Sở Văn hóa – Thông tin – Thể thao Phú Thọ, Hội văn nghệ dân gian đất tổ, (2005), Lễ hội truyền thống vùng đất tổ..
- Nguyễn Văn Mạnh (2002), “Giá trị của lễ hội truyền thống trong xã hội hiện đại”, Tạp chí văn hóa Nghệ thuật, (số 11).
4. Ủy ban nhân dân huyện Phù Ninh (2008), Kỷ yếu hội thảo khoa học Điều tra nghiên cứu xác định cơ sở khôi phục lễ hội chọi trâu ở xã Phù Ninh huyện Phù Ninh tỉnh Phú Thọ”
5. Phạm Thị Kim Thanh (2008), Đề tài nghiên cứu phục dựng lễ hội chọi trâu xã Phù Ninh, huyện Phù Ninh, tỉnh Phú Thọ.
______________________
[*] Lớp Cao học k3 - Chuyên ngành Quản lí Văn hóanghệ trình nghghệ thuật