Nguyễn Thị Hiện [*]
Sự phát triển nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật, công nghệ đã nảy sinh mâu thuẫn giữa yêu cầu về nội dung học vấn phổ thông sâu - rộng với khả năng tiếp thu khối lượng tri thức của người học, cũng như việc xác định vai trò, chức năng của hoạt động dạy học. Trong đó, giáo viên là người tổ chức, kiểm soát người học nắm vững, hình thành kỹ năng ở từng môn học riêng rẽ với yêu cầu đòi hỏi người học phải biết thu thập, chọn lọc, xử lý thông tin liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau và vận dụng vào thực tiễn cuộc sống. Trong bối cảnh này, dạy học tích hợp (DHTH) là một xu thế trong giáo dục hiện đại nhằm giải quyết triệt để những vấn đề đặt ra.
- Dạy học tích hợp
Quan điểm tiếp cận tích hợp cho phép xem xét các sự vật hiện tượng một cách tổng thể, tránh được những biểu hiện cô lập, tách rời từng phương diện kiến thức, đồng thời còn phát triển ở người học tư duy biện chứng, khả năng thông hiểu và vận dụng kiến thức một cách linh hoạt. DHTH giúp người học kết hợp tri thức của các môn học, phân môn cụ thể trong chương trình học tập theo nhiều cách khác nhau. Vì thế việc nắm kiến thức sẽ sâu sắc, hệ thống và bền vững hơn. Tư tưởng “tích hợp” trong giáo dục được thể hiện ở việc xây dựng chương trình dạy học và được hiểu là sự kết hợp một cách hữu cơ, có hệ thống các kiến thức trong một môn học hoặc giữa các môn học thành một nội dung thống nhất. Trên thế giới, tư tưởng tích hợp giáo dục xuất hiện từ những năm 60 của thế kỷ XX và đã được áp dụng rộng rãi. Các nhà nghiên cứu như X. Roegiers, D’Hainaut, Clark, Drake và Burn,… đưa ra những quan điểm khác nhau về DHTH. Theo X. Roegiers: “tích hợp là sự hình thành ở học sinh những năng lực cụ thể có dự tính trước những điều kiện cần thiết trong quá trình học tập, nhằm phục vụ cho quá trình học tập sau này của học sinh hoặc hoà nhập học sinh vào cuộc sống lao động” [4].
Clark cũng định nghĩa: “Tích hợp” là cách tư duy trong đó các mối liên kết được tìm kiếm, do vậy, tích hợp làm cho việc dạy học không còn theo sự thụ động và tư duy một chiều. Đối với môn học, các tác giả trên đề ra 4 quan điểm tích hợp là: đơn môn, đa môn, liên môn và xuyên môn. Về sau để dễ thuận tiện cho các giáo viên trong việc tiến hành dạy học các môn học, Drake và Burn (2004) đã đề xuất các định hướng giáo dục tích hợp bao gồm: “Tích hợp đa môn (Multidisciplinary Integration). Tích hợp liên môn (Interdisciplinary Integration). Tích hợp xuyên môn (Transdisciplinary Integration)” [4]. Ở mức độ cao có thể tích hợp các môn vật lí, hóa học, sinh học thành môn khoa học tự nhiên, hoặc tích hợp các môn Lịch sử, Văn học, Địa lí, Mỹ thuật thành môn khoa học xã hội nhân văn. Những môn tích hợp này là môn mới chứ không phải chỉ là việc ghép các môn riêng rẽ với nhau, không có sự tách rời, độc lập giữa các lĩnh vực trong một môn tích hợp. Ở mức độ vừa, các môn gần nhau được ghép trong một môn chung nhưng vẫn giữ vị trí độc lập và chỉ tích hợp ở các phần trùng nhau bởi như chúng ta biết, mỗi môn đều có đối tượng riêng của mình.
Ở Việt Nam, từ những năm 1987, việc nghiên cứu và xây dựng chương trình của các môn học theo hướng tích hợp đã được các nhà nghiên cứu như Trần Bá Hoành, Nghiêm Đình Vỳ... chú ý. Theo những nhà nghiên cứu này, “tích hợp” chính là lồng ghép các nội dung của các môn khác (hơn nữa là nội dung thực tiễn) vào việc dạy học các môn học. Sau này, ngày càng có nhiều nội dung giáo dục được tích hợp vào nội dung một số môn học ở trung học (dân số, môi trường, phòng chống HIV/AIDS, chống các tệ nạn xã hội, giáo dục pháp luật, an toàn giao thông...) bằng phương thức lồng ghép. Tiếp đến, Chiến lược phát triển giáo dục 2011 - 2020 hướng tới mục tiêu phát triển năng lực không chỉ dựa vào tính hệ thống, logic của khoa học tương ứng khi xác định nội dung học tập mà còn gắn với các tình huống thực tiễn, chú ý đến khả năng học tập và nhu cầu, phong cách học của mỗi cá nhân học sinh. Các yêu cầu này đòi hỏi chương trình cần được phát triển theo định hướng tích hợp nhằm tạo điều kiện cho người học liên tục huy động kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực môn học và hoạt động giáo dục khác nhau để thực hiện các nhiệm vụ học tập. Qua đó, các năng lực chung cơ bản cũng như năng lực chuyên biệt của người học được phát triển. Về lý luận, phương pháp dạy học sẽ phụ thuộc vào nội dung, hay hiểu rằng nội dung nào thì sẽ có phương pháp đó. Tháng 7 năm 2018, Chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể được ban hành, trong đó giảm tải một số môn học bắt buộc, tăng số môn học tự chọn, tích hợp nội dung các môn học xã hội và môn học tự nhiên. Để đảm bảo cho xu hướng cải cách nêu trên thành công, cần quan tâm đúng mức đến việc vận dụng phương pháp DHTH trong quá trình dạy học các môn học, góp phần nâng cao hiệu quả của việc đổi mới PPDH và nâng cao chất lượng dạy học các môn học trong nhà trường.
- Dạy học tích hợp trong phân môn Mĩ thuật trên một số phương diện
Theo phương án dạy học tích hợp trong phân môn Mỹ thuật, nội dung tích hợp sẽ bao gồm:
- Tăng cường tích hợp phân môn Mỹ thuật với những môn Ngữ văn; Giáo dục công dân; Lịch sử; Địa lý và lồng ghép các vấn đề như môi trường, biến đổi khí hậu, kĩ năng sống, dân số, sức khỏe sinh sản,…
- Nội dung tích hợp theo hướng diễn đạt hiểu biết, kiến thức của học sinh về môn học qua ngôn ngữ tạo hình (đường nét, màu sắc, hình khối), cụ thể trong những chuyên đề phù hợp với nội dung của bài học.
Như vậy, việc tích hợp những môn học này dự kiến sẽ được xây dựng theo mô hình: cơ bản đảm bảo tính logic hệ thống của các phân môn, nội dung chương các phân môn được sắp xếp sao cho có sự hỗ trợ lẫn nhau tránh trùng lắp; đồng thời hệ thống các chủ đề liên kết giữa các phân môn sẽ được phát triển tạo điều kiện cho các kiến thức, kĩ năng, năng lực chung được rèn luyện. Phần thể hiện nội dung môn học tích hợp, học sinh thể hiện ở nhà qua hình thức tìm hiểu bài hoặc bằng hình thức làm việc nhóm. Ví dụ trong môn Ngữ văn thì phần tích hợp phân môn Mỹ thuật sẽ tập trung ở nội dung văn học, theo cách thức thể hiện một cảnh trong câu chuyện hay vẽ theo chủ đề của câu chuyện đó. Trong môn Lịch sử, việc tích hợp dạy học phân môn Mỹ thuật sẽ bám theo những chủ đề của bài học, thậm chí học lịch sử qua những bức tranh. Có lẽ, đây cũng được xem là một phương án hiệu quả thay đổi sự hứng thú của học sinh đối với môn học, thay vì chỉ ghi nhớ dữ liệu lịch sử qua những con số. Trong môn Giáo dục công dân, những tình huống trong cuộc sống như kỹ năng sống với người thân trong gia đình, nhà trường và ngoài xã hội sẽ được truyền tải thông qua những bức tranh minh họa, hay sẽ là những chủ đề để học sinh vẽ sẽ hiệu quả hơn nhiều so với cách dạy thầy đọc, thầy giảng và trò ghi nhớ. Theo đó, hương pháp DHTH trong dạy học phân môn Vẽ tranh sẽ là sự hội tụ của phương pháp dạy học chuyên ngành (phân môn Vẽ tranh) với phương pháp dạy học của môn được kết hợp. Ví dụ như kết hợp giữa môn Ngữ văn và phân môn Vẽ tranh thì giáo viên cũng phải hướng dẫn học sinh xây dựng hình tượng nhân vật qua những bài văn và thể hiện nhân vật đó qua ngôn ngữ tạo hình.
Trên cơ sở lí luận liên quan đến dạy học tích hợp trong phân môn Mỹ thuật, chúng tôi nhận thấy để hoạt động dạy học này đạt hiệu quả cần tập trung ở một số phương diện sau:
Từ phía giáo viên:
Như đã trình bày, việc đưa phương pháp DHTH vào phân môn Mĩ thuật trong nhà trường phổ thông là tương đối mới, chưa có tài liệu hướng dẫn cụ thể nên đối với giáo viên dạy Mỹ thuật sẽ phải nỗ lực rất nhiều, từ nghiên cứu những nội dung có tính liên môn để đưa ra phương pháp DHTH, cho đến soạn bài giảng làm nổi bật qui trình lên lớp, đạt được mục tiêu của môn học. Giải pháp được đưa ra để khắc phục những khó khăn này sẽ ở một số phương diện sau: Thứ nhất, tìm ra đối tượng phù hợp ở một số bài cụ thể, ở những môn trong chương trình giáo dục có thể đưa vào dạy tích hợp. Thứ hai, chủ động liên hệ với giáo viên ở môn học tích hợp để trao đổi, tìm hiểu thêm về phương pháp dạy học chuyên ngành, những yếu tố cần nhấn mạnh để làm rõ đối tượng trên khía cạnh hình ảnh. Thứ ba, soạn bài giảng trên cơ sở tạo cảm hứng, khơi gợi trí tưởng tượng của học sinh để phản ánh đối tượng trong bài học, hay hình ảnh trong bài học ở môn học tích hợp là cái cớ cho sáng tác của học sinh ở phân môn Vẽ tranh. Thứ tư, trên cơ sở bài giảng đã được soạn, giáo viên chủ động trao đổi với đồng nghiệp, đưa ra những tình huống sư phạm giả định để tìm cách xử lý, tránh để bị động khi triển khai trong thực tế.
Từ phía học sinh:
Trước hết, cần thấy rằng, trong giáo dục nghệ thuật nói chung và phân môn Mĩ thuật nói riêng phụ thuộc rất nhiều vào tâm lý tiếp nhận, năng khiếu, sự yêu thích môn học. Chính yếu tố tâm lý trong tiếp nhận kiến thức ở học sinh nên khi vận dụng phương pháp DHTH trong phân môn Vẽ tranh cần lưu ý một vài điểm sau: cần giao nội dung bài tích hợp, chủ đề cho học sinh tìm hiểu trước ở nhà, nhằm đạt được trạng thái thoải mái về thời gian và từng bước xây dựng ý tưởng cần thể hiện khi khai thác chất liệu sáng tác từ các môn học khác; tăng cường hoạt động nhóm nhằm tạo sự tương tác, trao đổi thông tin và chia sẻ để tạo sự tương trợ của những nhóm học sinh có khả năng với nhóm học sinh chưa thực sự yêu thích môn học; khuyến khích động viên học sinh tự tin thể hiện khả năng của mình đối với môn học, gợi mở thêm nhiều phong cách nghệ thuật để học sinh có thêm nhiều lựa chọn phong cách cho phù hợp với khả năng của mình. Việc chỉ ra rằng vẽ theo kiểu lệ thực chỉ là một trong nhiều lối thể hiện sẽ giúp học sinh tự tin trong việc sáng tác, tăng cường thêm trí tưởng tượng phong phú; tăng cường thời lượng các buổi sinh hoạt ngoại khoá giữa các lớp học trong cấp học, giữa các cấp học trong trường, cũng như giao lưu giữa các trường trên địa bàn,... giúp học sinh thêm tự tin, tạo tâm lý vững vàng khi thể hiện bức vẽ của mình; tăng cường các hình thức vẽ theo nhóm, mang tính sáng tạo dựa theo sự thảo luận, thống nhất chung. Những hoạt động này tạo cho học sinh không khí bình đẳng và tự tôn trọng lẫn nhau, mặt khác sinh hoạt kiểu này còn giúp các em có khả năng trong phân môn này giúp đỡ những bạn còn lúng túng trong việc tìm ý tưởng, xây dựng bố cục,… Việc hướng dẫn học sinh để từng bước hoàn thiện tư duy nghệ thuật sẽ là cơ sở thuận lợi cho việc triển khai bất kỳ một phương pháp dạy học mới nào, từ những phương pháp dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm cho đến phương pháp DHTH trong giáo dục mỹ thuật nói chung và trong phân môn vẽ nói riêng, bởi xét cho cùng thì phương pháp dạy học nào cũng đều hướng đến mục tiêu giúp học sinh thực hiện được nội dung, yêu cầu, mục tiêu bài dạy được tốt hơn.
Về phía nhà trường:
Bên cạnh sự chuẩn bị tốt từ giáo viên đứng lớp, cho đến học sinh, để phương pháp DHTH trong phân môn Vẽ tranh được thành công cũng cần sự vào cuộc của Ban Giám hiệu, đội ngũ quản lý trực tiếp tại trường học. Như đã trình bày, để phương pháp này được triển khai có hiệu quả thì việc bố trí phòng học, ghép tiết là cần thiết. Trong thực tế, khi áp dụng phương pháp dạy Mỹ thuật theo Dự án hỗ trợ giáo viên Mỹ thuật tiểu học thì việc kê lại bàn cho phù hợp với hoạt động nhóm, cũng như bố trí 2 tiết Mỹ thuật liền kề đã được các trường triển khai Dự án thực hiện. Do đó, khi xây dựng kế hoạch giáo dục ở mỗi kỳ, Ban Giám hiệu cũng cần tính đến việc tạo điều kiện để giáo viên Mỹ thuật có thể triển khai được công việc mình một cách thuận lợi, cụ thể là: Bố trí tiết học theo đề xuất ghép tiết theo bản đăng kí những chủ đề cụ thể của môn Mỹ thuật; Sớm bổ sung phòng học chức năng cho những môn có hoạt động ngoại khóa, thực hành như môn Mỹ thuật. Khi chưa bố trí được phòng học riêng, cho phép tiết học Mỹ thuật được kê bàn theo cặp để thuận tiện cho hoạt động nhóm, thực hành; Có phương án trang bị màu vẽ dạng bột, nước, sơn dầu,… và đồ dùng dạy học Mỹ thuật để thuận tiện tổ chức đa dạng những hoạt động giáo dục trong phân môn Vẽ tranh; Tránh việc sử dụng cả năm một loại màu sáp bởi điều này sẽ gây nhàm chán đối với học sinh; Kiến nghị với cấp có thẩm quyền sớm chuẩn hóa tài liệu dạy học theo phương pháp DHTH, hướng tiếp cận với tiêu chuẩn, trình độ theo Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể đã được ban hành; Cần xây dựng những tiêu chí cụ thể trong đào tạo phân môn Vẽ tranh, từ nội dung cho đến kĩ thuật thể hiện,…
Dạy học tích hợp là một xu thế trong giáo dục hiện đại, có tính tất yếu trong thời gian tới với những lợi ích mà hoạt động này đem lại cho cả người dạy và người học. DHTH trong phân môn Mỹ thuật cũng theo xu thế này và việc đúng bản chất của hoạt động dạy học này sẽ góp phần đáp ứng được yêu cầu về đổi mới toàn diện trong thời gian tới.
Tài liệu tham khảo
1. Phan Trọng Ngọ (2005), Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường, Nxb ĐHSP, Hà Nội.
2. Roegiers (1996), Khoa sư phạm tích hợp hay làm thế nào để phát triển các năng lực ở nhà trường, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
3. Nguyễn Thu Tuấn (2012), Dạy học mỹ thuật ở trường trung học cơ sở dựa vào phương tiện đa chức năng nhằm phát huy tính sáng tạo của HS, đề tài tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội, Hà Nội.
4. Trần Bá Hoành (2012), “Dạy học tích hợp”,
http://www.ioer.edu.vn/component/k2/item/269, truy cập 24 tháng 6 năm 2016.
________________________
[*] Lớp Cao học k1 - Chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Mỹ thuậtnghệ trình nghghệ thuật