Nguyễn Phương Nga [*]
Chùa Long Đọi Sơn là một ngôi chùa cổ tại Việt Nam. Chùa nằm trên đỉnh núi Đọi, hiện nay thuộc địa phận xã Đọi Sơn huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam. Lịch sử của ngôi chùa gắn liền với các đời vua triều Lê, Lý với dấu ấn sâu đậm về tính nhân văn, về lòng nhân ái đối với người dân địa phương. Với những giá trị lịch sử, kiến trúc nghệ thuật, chùa Long Đọi Sơn được nhà nước đã cấp bằng di tích lịch sử văn hóa vào năm 1992. Trong bối cảnh hiện nay, công tác quản lý chùa Long Đọi Sơn cần có sự thay đổi trong tư duy và cách thức cho phù hợp với thực tiễn và sự thay đổi của bối cảnh xã hội.
1. Một số vấn đề đặt ra trong quản lý di tích chùa Long Đọi Sơn
1.1.Quản lý nhà nước về di sản văn hóa
Có một thực trạng là công tác quản lý di sản văn hóa hiện nay vẫn còn những bất cập, cụ thể như: Trên cùng một địa bàn, có những quan niệm khác nhau về các di sản văn hóa của cấp có thẩm quyền hay là việc đối xử với các di sản văn hóa còn tùy tiện dẫn đến việc đầu tư, bảo vệ, giữ gìn cũng hết sức khác nhau. Trách nhiệm bảo vệ, giữ gìn các di tích không được phân công rõ ràng và thiếu sự đồng bộ giữa các nhà chức trách dẫn đến tình trạng khai thác không được kiểm soát, vô trách nhiệm hoặc bỏ mặc cho các di tích xuống cấp. Vẫn còn hiện tượng giao khoán cải tạo, thậm chí phó mặc cho cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo trong việc trùng tu, tôn tạo dẫn đến mất đi vẻ đẹp ban đầu của các di sản và điều này đã dẫn đến việc gây tổn hại nghiêm trọng đến bảo vật quốc gia, bia Sùng Thiện Diên Linh, vào năm 2014.
1.2. Sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị chùa Long Đọi Sơn
Thứ nhất, cộng đồng đóng góp trên phương diện quản lý di sản văn hóa. Trong quá trình đô thị hóa và hội nhập quốc tế diễn ra mạnh mẽ như hiện nay, việc đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị chùa Long Đọi Sơn rất cần thiết và phải coi trọng vai trò của chủ thể văn hóa ở đây là cộng đồng. Bởi cộng đồng là người hiểu rõ nhất, sát thực tế nhất là cần bảo tồn cái gì, bảo tồn ở đâu? Và cũng chính cộng đồng tham gia tích cực trong việc bảo vệ di sản trước sự phá hoại (có ý thức hay vô ý thức). Do đó, trên phương diện này, khi người dân tự giác tham gia thì việc quản lý di tích chùa Long Đọi Sơn chắc chắn đem lại hiệu quả cao.
Thứ hai, cộng đồng đóng góp trên phương diện vật chất và nhân lực. Điều này được xem là xu hướng xã hội hóa mà nhiều địa phương trên cả nước đã và đang thực hiện trong những năm gần đây, theo chủ trương của nhà nước, nhằm giảm thiểu ngân sách và tiến tới không sử dụng ngân sách trong tổ chức lễ hội. Qua những việc đóng góp này thì sự tham gia của người dân vào tổ chức các hoạt động lễ hội ở chùa Long Đọi Sơn, cũng như việc thụ hưởng các giá trị văn hoá của lễ hội ngày càng rõ nét hơn, mang lại ý nghĩa thiết thực, đúng tinh thần của lễ hội là để phục vụ cho chính lợi ích của người dân. Không chỉ phần lễ, phần hội với các trò chơi dân gian, thi đấu thể thao hay biểu diễn văn nghệ cũng được xã hội hoá theo hướng thu hút sự tham gia của các khu dân cư trên địa bàn xã Đọi Sơn hay một số xã lân cận. Ở lễ hội chùa Long Đọi Sơn vừa diễn ra thì các trò chơi, hội thi như nấu cơm thi, thi dệt vải, bơi thuyền, hội chọi gà, tổ tôm điếm, múa tứ linh, đấu vật, đánh cờ người cùng một số tiết mục văn nghệ đặc sắc như hát chèo, hát đối, hát giao duyên đều có sự tham gia từ chính người dân xã Đọi Sơn, chỉ có một số tiết mục hát mới mời người từ địa phương khác đến.
2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý di tích chùa Long Đọi Sơn
2.1. Nâng cao nhận thức cho các tầng lớp nhân dân về vai trò bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa chùa Long Đọi Sơn
Việc nâng cao nhận thức của người dân rất cần gắn với công tác tuyên truyền, giáo dục và cần thực hiện một cách đồng bộ với nhiều phương thức khác nhau, tránh làm ồ ạt trong một thời điểm theo phong trào. Bên cạnh đa dạng hóa các chương trình tuyên truyền, cần đưa vào nội dung chương trình những thông tin cụ thể, sát thực và gần gũi với đời sống sinh hoạt của người dân nhằm mang lại hiệu quả cao. Để làm tốt giải pháp này rất cần việc đổi mới công tác tuyên truyền sao cho phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức, đặc biệt là phương thức giới thiệu, quảng bá. Nội dung cần tuyên truyền phổ biến chính là nhằm nâng cao nhận thức của người dân về giá trị lịch sử văn hóa của chùa Long Đọi Sơn trong đời sống văn hoá, từ đó có ý thức đề cao việc thực hiện pháp luật và tự giác thực hiện nếp sống văn minh trong lễ hội. Cơ quan quản lý văn hóa trên địa bàn cần phối hợp với các cơ quan hữu quan khác nhằm: Thu hút học sinh các trường học trên địa bàn xã Đọi Sơn vào công tác quản lý, bảo vệ, trao truyền di sản văn hóa của dân tộc thông qua việc tham quan, học tập tại chùa Long Đọi Sơn; Giúp cho nhận thức của thế hệ trẻ hiểu biết đúng về những giá trị văn hóa qua giới thiệu những giá trị văn hóa của chùa Long Đọi Sơn. Trong đó, tuyên truyền cả quá trình biến động, thăng trầm của chùa để mọi người biết và trân trọng những gì đang hiện hữu trong không gian của chùa, từ hiện vật đến cảnh quan, đặc biệt là tự hào về bảo vật quốc gia bia Sùng Thiện Diên Linh đang được lưu giữ trong chùa; Tạo ra một số ấn phẩm, sản phẩm lưu niệm giới thiệu về chùa Long Đọi Sơn một cách có hệ thống, phục vụ cho mục đích giáo dục, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của địa phương; Tăng cường nhiều bài viết giới thiệu về chùa Long Đọi Sơn trên trang thông tin điện tử của huyện, cũng như trên một số phương tiện truyền thông nhằm thuận tiện cho việc tìm hiểu nghiên cứu, từ đó cũng quảng bá rộng rãi về chùa Long Đọi Sơn.
2.2. Tăng cường sự lãnh đạo, quản lý của Nhà nước đối với việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa chùa Long Đọi Sơn
Đẩy mạnh tuyên truyền sâu rộng trong hệ thống chính trị và nhân dân để mọi tổ chức, cá nhân nâng cao nhận thức, tạo sự đồng thuận, nhất quán về quan điểm giữ gìn, bảo tồn và phát huy di tích là trách nhiệm của toàn Đảng bộ, các cấp, các ngành và toàn xã hội.
Tiến hành rà soát, xây dựng đề án quy hoạch, kế hoạch bảo tồn, tu bổ, phục hồi, phát huy hệ thống di tích, danh thắng đối với những di tích đã được xếp hạng và đối tượng được kiểm kê di tích theo hướng bền vững, chuyên nghiệp, hiện đại.
Quan tâm công tác đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ chuyên môn theo hướng nâng cao chất lượng từ đội ngũ quản lý, hướng dẫn viên du lịch, đến nhân viên phục vụ. Tăng cường trao đổi thông tin, kinh nghiệm cũng như đẩy mạnh nghiên cứu khoa học, ứng dụng công nghệ hiện đại trong việc bảo quản, tu bổ, phát triển di tích.
Những hoạt động này được cụ thể hóa trong công tác quản lý chùa Long Đọi Sơn trong thời gian qua và có những kết quả đáng ghi nhận. Dưới sự quan tâm chỉ đạo của các cấp, ngành liên quan, công tác quản lý nhà nước, sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa ở huyện Duy Tiên đã có chuyển biến tích cực, đạt kết quả quan trọng. Qua đó, đời sống văn hóa của nhân dân ngày càng phong phú, đặc biệt những giá trị văn hóa truyền thống thông qua việc phát huy giá trị văn hóa tại chùa Long Đọi Sơn góp phần đáng kể vào việc cố kết cộng đồng; nhiều nghi thức, lễ nghi tốt đẹp của lễ hội chùa Long Đọi Sơn được phục dựng,...
2.3. Phát huy vai trò của cộng đồng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa
Thực hiện tốt công việc quản lý chùa Long Đọi Sơn nhất thiết phải có nguồn kinh phí để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của di tích này. Tại điều 58, Luật Di sản văn hóa đã qui định cụ thể về vấn đề này, đó là: ngân sách nhà nước; các khoản thu từ hoạt động sử dụng và phát huy giá trị di sản; nguồn tài trợ và đóng góp của tổ chức và cá nhân trong nước, ngoài nước. Tuy nhiên, như đã phân tích ở trên, công tác xã hội hóa hoạt động bảo tồn, phát huy các giá trị di sản cũng bộc lộ nhiều hạn chế, chưa thể hiện được vai trò định hướng, quản lý của Nhà nước. Để làm được tốt giải pháp này rất cần tiếp tục đổi mới bộ máy quản lý văn hóa; đào tạo nâng cao trình độ cán bộ, công chức; đổi mới hoạt động, đáp ứng yêu cầu hưởng thụ văn hóa ngày càng cao của nhân dân. Thực tiễn cho thấy, xã hội hóa không đồng nghĩa với việc tự do hóa và tư nhân hóa mọi hoạt động.
Trong thời gian tới, để huy động thêm về nguồn lực tài chính, cơ quan quản lý văn hóa cần thiết kế tour du lịch di sản trên địa bàn, trong đó kết nối được di tích chùa Long Đọi Sơn với các di sản văn hóa khác trong khu vực. Bên cạnh đó, ngành văn hóa nói chung cũng cần có bộ phận chuyên trách trong việc đi vận động các đơn vị, công ty trong và ngoài nước hỗ trợ kinh phí trong những đề án trùng tu, cải tạo, bảo tồn các di tích văn hóa, trong đó có di tích chùa Long Đọi Sơn. Chỉ có giải pháp xã hội hóa nguồn lực tài chính thì các di tích lịch sử văn hóa mới có cơ hội được quan tâm đúng với tầm vóc của di sản.
2.4. Phát triển nguồn nhân lực, cán bộ quản lý văn hóa các cấp
Theo Quy hoạch phát triển văn hóa, thể dục thể thao tỉnh Hà Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030, phát triển nhân lực tuyến tỉnh Hà Nam đến năm 2020, tuyến huyện đạt 90-95% số công chức, viên chức có trình độ độ đại học, cao đẳng; 2% có trình độ sau đại học; 10-15% số công chức, viên chức có trình độ ngoại ngữ cơ bản. 100% số công chức, viên chức có trình độ tin học văn phòng cơ bản. Nhân lực tuyến xã đáp ứng trên 50% cán bộ công chức văn hoá - xã hội có trình độ đại học, cao đẳng; 60-70% cán bộ công chức văn hoá có kiến thức tin học văn phòng cơ bản; 20-25% cán bộ có trình độ sơ cấp ngoại ngữ.
Để đáp ứng theo đúng quy hoạch, UBND huyện Duy Tiên và xã Đọi Sơn cần quan tâm trong việc tuyển dụng những người có trình độ chuyên môn được đào tạo kiến thức cơ bản về di sản văn hóa vào các vị trí liên quan. Giải pháp này nhằm nâng cao chất lượng trong công tác quản lý chùa Long Đọi Sơn với phương án đào tạo các cán bộ quản lý tại chỗ có trình độ và khả năng quản lý di sản văn hóa, xử lý đúng các tình huống xảy ra trong công tác quản lý ở địa phương. Những cán bộ quản lý văn hóa cấp cơ sở tham gia trực tiếp trong ban Quản lý di tích cần không ngừng tự hoàn thiện, nâng cao nhận thức bởi điều này sẽ góp phần không nhỏ cho việc công tác quản lý chùa Long Đọi Sơn được bài bản, đúng với truyền thống mà không lai căng, sai lệch thậm chí vi phạm những quy định của pháp luật về di sản văn hóa.Tuy nhiên, những cán bộ quản lý văn hóa tham gia Ban Quản lý di tích cũng cần đề cao vai trò tự quản của người dân, tôn trọng cộng đồng, thu hút được toàn dân tham gia vào việc tổ chức, quản lý chùa Long Đọi Sơn.
2. Tăng cường hoạt động thanh tra, kiểm tra và thi đua khen thưởng
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nam cần thường xuyên kiểm tra, theo dõi, đánh giá kết quả hoạt động tổ chức, triển khai các nội dung cụ thể tại di tích chùa Long Đọi Sơn để có cái nhìn toàn diện, nhằm có những giải pháp điều chỉnh kịp thời, tránh để việc tổ chức những hoạt động bảo tồn di tích hay tổ chức lễ hội gây ảnh hưởng đến cảnh quan chung của di tích. Thông qua hoạt động này, cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực văn hóa các cấp có căn cứ để đánh giá, rút kinh nghiệm định kỳ và có khen thưởng kịp thời với những cá nhân, tập thể thiết chế văn hóa có thành tích xuất sắc.
Phòng Văn hóa Thể thao huyện Duy Tiên cũng cần thường xuyên tổ chức phát động, triển khai và duy trì những hoạt động thanh kiểm tra thường xuyên tại di tích chùa Long Đọi Sơn. Hoạt động này phải được cán bộ quản lý văn hóa từ cấp huyện cho đến những người liên quan đến di tích phải có ý thức rõ ràng, có trách nhiệm; đồng thời đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến rộng rãi kinh nghiệm hay, cách vận dụng, xử lý tình huống tốt của các cán bộ quản lý văn hóa trên toàn tỉnh để rút kinh nghiệm và học tập.
Ban Quản lý di tích - danh thắng xã Đọi Sơn tham mưu với UBND xã cùng các đoàn thể chính trị thường xuyên kiểm tra những hoạt động diễn ra ở di tích đảm bảo đúng qui định của pháp luật, theo đúng công việc đã đề ra. Việc kiểm tra cần theo đúng thực trạng đang diễn ra để từ đó tham mưu cho lãnh đạo cấp trên tháo gỡ khó khăn, vương mắc.
Cùng với đó, công tác khen thưởng cho những cá nhân, tổ chức có hoạt động thiết thực, đem lại hiệu quả trong hoạt động bảo tồn, quảng bá và phát huy giá trị của di tích chùa Long Đọi Sơn. Hoạt động này đảm bảo công khai, dân chủ, công bằng. Nội dung khen thưởng cần kết hợp thật tốt cả hai mặt tinh thần và vật chất; kết hợp giữa khen thưởng và phê bình, chú trọng khen thưởng đột xuất, qua đó động viên, khích lệ cán bộ văn hóa cũng như người dân phát huy tài năng, trí tuệ và sự sáng tạo để phấn đấu hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Từ đó tạo động lực cho mọi thanh viên quan tâm và thực hiện tốt công tác thi đua khen thưởng.
Tài liệu tham khảo
1. Đặng Văn Bài (1995), “Vấn đề quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo tồn di tích”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, (2), tr.9.
2. Lê Ngọc Dũng (2005), Tổ chức, quản lý và khai thác các di tích và danh thắng ở Việt Nam trong cơ chế thị trường, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
3. Đảng bộ xã Đọi Sơn (2009), Lịch sử Đảng bộ xã Đọi Sơn, Sở Thông tin và truyền thông tỉnh Hà Nam, Hà Nam.
4. Sở Văn hóa Thể thao tỉnh Hà Nam (2003), Hà Nam di tích và danh thắng, Nxb Thống kê, Hà Nội.
________________________
[*] Lớp Cao học k3 - Chuyên ngành Quản lý văn hóa