Nghiên cứu lý luận

Đưa thể loại Blues vào giảng dạy cho học sinh lớp Đàn phím điện tử tại Trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Hải Phòng

20 Tháng Hai 2019

Hoàng Lệ Thủy [*]

Nhạc Blues có nguồn gốc từ những điệu hát của miền Tây châu Phi, được các nô lệ da đen mang sang Bắc Mỹ. Tại vùng đất mới, điệu nhạc này được phát triển thêm với các nhạc khí mới và trở nên rất phổ thông trong các cộng đồng nô lệ người Mỹ gốc Phi. Từ đó, nó đã có ảnh hưởng đến nhiều loại nhạc tại Bắc Mỹ (nhạc Jazz, Ragtime…).

Blues cũng là thể loại nhạc nói lên sự khát khao khắc phục khó khăn, nói lên những cảm xúc của con người khi thoát khỏi nỗi thất vọng của bản thân. Blues tạo nền tảng cho sự xuất hiện cũng như phát triển của thể loại Jazz sau này.

Trong những năm gần đây, nhạc Blues đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến âm nhạc Việt Nam với màu sắc âm hưởng mới, phong cách mới. Với màu sắc âm nhạc rất riêng và đặc điểm tính ngẫu hứng cao khi trình diễn đòi hỏi người chơi nhạc tư duy sáng tạo, tự tạo cho mình phong cách riêng. Ngoài ra, nhạc Blues còn được áp dụng vào đệm hát nên được đông đảo người nghe đón nhận, đặc biệt là các bạn trẻ đã và đang theo học âm nhạc.

Trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Hải Phòng là ngôi trường có bề dày về truyền thống và thành tích. Cũng như một số trường nghệ thuật trên cả nước, nơi đây đi sâu đào tạo hệ trung cấp chuyên nghiệp các chuyên ngành như Thanh nhạc, Nhạc công (Đàn phím điện tử), Sư phạm nghệ thuật,… Trong những năm gần đây, lớp Đàn phím điện tử thu hút sự quan tâm của đông đảo các em học sinh. Sau những năm tháng được mài giũa, các em lớp Đàn phím điện tử đã có những bước tiến khá xa về sự hiểu biết cũng như khả năng chơi nhạc. Các em được tiếp cận với dòng nhạc Jazz, được thực hành các tác phẩm thuộc thể loại Swing, Ragtime, Boogie,... nhưng lại ít khi được chơi Blues vì đây được xem là thể loại khá khó để cảm thụ được. Tuy nhiên, các em rất đam mê tìm hiểu và luyện tập tác phẩm thể loại Blues trong khi hệ đào tạo Đàn phím điện tử tại trường chưa có giáo trình, hệ thống các phương pháp phù hợp với trình độ và nguyện vọng của các em.

            Thế tay, ngón tay

Nhạc Blues có những đặc điểm kỹ thuật và cấu tạo khác nhạc cổ điển. Vì vậy, cần có những biện pháp sử dụng thế tay, ngón tay (phải và trái) sao cho phù hợp với thể loại này.

Nhạc Blues với có đặc điểm ngẫu hứng, nên không có tính chuẩn mực, bài bản, không theo khuôn khổ như nhạc cổ điển. Người chơi Blues có thể ứng tác tương đối tự do, vì vậy các ngón tay có thể chồng chéo, đan xen. Đây cũng là yếu tố dẫn đến những bản nhạc Blues thường không ghi ký hiệu chỉ dẫn thế tay, ngón tay.

Học sinh chuyên ngành Đàn phím điện tử tại Trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Hải Phòng được học nhiều nội dung khác nhau: nhạc cổ điển, đệm hát và nhạc Jazz. Vì vậy, khi học nhạc Blues, các em không thực hiện được cách chơi ngẫu hứng, vẫn theo chiều hướng cổ điển, cố gắng sắp xếp ngón tay theo quy luật chặt chẽ. Điều đó làm hạn chế tính ngẫu hứng, sáng tạo cần có khi học nhạc Blues.

Cùng phương pháp xử lý đảo phách, nghịch phách đặc trưng, thế tay và ngón tay khi thực hiện rèn luyện trên đàn đạt được hiệu quả cao. Để ngón tay linh hoạt, cần tập luyện thường xuyên với nhiều loại nhịp điệu, tiết tấu khác nhau để đạt được khi chơi nhạc blues tiếng đàn tròn, đầy, rõ nét.

            Phối hợp với bộ đệm tự động

Đàn phím điện tử là nhạc cụ gồm nhiều chức năng và có bộ đệm tự động (accompaniment) được cài đặt sẵn. Đàn có đặc điểm là gồm nhiều nhóm tiết tấu, nhịp điệu khác nhau nên nếu biết khai thác sử dụng, người chơi có thể tạo ra âm hưởng của cả ban nhạc.

Khi bấm 1 hợp âm (bất kỳ) bên tay trái, nhấn nút start (bắt đầu), âm thanh bộ đệm tự động sẽ vang lên theo thế tay bấm hợp âm. Tuy vậy, bộ đệm tự động đòi hỏi người học thành thạo sử dụng tính năng và khai thác tối ưu nhằm đạt hiệu quả cao.

Bộ đệm tự động được biết đến bởi hai phương pháp: fingers và full fingers. Fingers là chức năng sử dụng các ngón tay trái, tạo ra các hợp âm đệm cho tay phải chơi giai điệu. Fingers khá phù hợp với lối chơi nhạc blues với chức năng đảm nhiệm bè nền tự động, có thể vang lên như một dàn nhạc. Người chơi cũng có thể sử dụng bộ đệm tự động để cài đặt tiết tấu (use), chủ động sáng tạo những âm hình tiết tấu mới để tạo thêm phần ngẫu hứng khi chơi nhạc blues.

Để sử dụng chức năng fingers thành thạo, học sinh cần luyện tập kỹ năng bấm tay trái các hợp âm 7 đúng thế tay và ngón tay như đã trình bày ở trên. Với những thể đảo và hợp âm 7 thiếu nốt, giáo viên cần hướng dẫn cẩn thận các cách cấu tạo hợp âm cùng số ngón tay sao cho hợp lý. Tay trái với chức năng giữ hợp âm và người chơi đàn phím điện tử có thể tạo nên thành phần của một ban nhạc.

So với lối chơi fingers chỉ dùng cho tay trái, full fingers có thể khai thác nhiều loại nhạc cụ khác nhau để có thể phối hợp âm sắc cho cả hai tay. Chức năng full fingers khá phù hợp với cách thể hiện lối chơi nhạc Jazz, trong đó có Blues. Full fingers có thể đáp ứng âm hình nền cùng tiết tấu, nhịp điệu. Với ưu điểm như vậy, giáo viên cần lưu ý khi hướng dẫn học sinh luyện tập để tránh tạo nên những âm sắc không hiệu quả.

Khi sử dụng full fingers, chỉ nêndùng các hợp âm và bộ đệm tự động khi có hai âm cùng vang lên; Không sử dụng âm sắc Brass như bộ nhạc cụ đồng để tạo hợp âm để tránh bị âm thanh Brass làm át tiếng các âm sắc khác; Bàn tay và thế tay luôn ở tư thế bấm hợp âm và chơi hòa âm ở phách mạnh đối với những bản hòa tấu blues.

Nhìn chung, cả hai chức năng fingers và full fingers đều phù hợp đối với nhạc blues và người học cần khai thác, phối hợp với bộ đệm tự động trên Đàn phím điện tử để thực hành luyện tập. Tuy nhiên, học sinh cần phải chủ động khai thác từng chức năng phù hợp với từng dạng bài, Blues viết cho piano hay viết cho dàn nhạc để ứng dụng luyện tập hiệu quả.

            Hướng dẫn rèn luyện ngẫu hứng nhạc Blues trên Đàn phím điện tử

Để hình thành kỹ năng chơi nhạc Blues, cần luyện tập cho thế tay và các ngón tay ổn định vị trí. Vì vậy, cần học từng câu hay tiết nhạc để vững vàng về kỹ thuật trên Đàn phím điện tử.

Các bản nhạc Blues đều được viết cân phương với số lượng nhịp chẵn, mỗi tiết nhạc thường có 2 ô nhịp đối với nhịp 2/4 hoặc 4/4. Đây là quy tắc trong sáng tác nhạc blues.Tuy nhiên, cũng có những trường hợp ngoại lệ được viết ở loại nhịp phức như: 5/4, 7/4.

Khi vỡ bài, học sinh cần tập riêng từng tayvới các ngón bấm chính xác; tập từng tiết nhạc 2 ô nhịp theo vị trí ngón tay với tốc độ chậm; sau khi tập riêng từng tay mới ghép 2 tay ở tốc độ chậm. Khi ghép hai tay, cần phối hợp chính xác các nốt với mô hình tiết tấu và đặc biệt phải ghi nhớ học thuộc lòng từng câu trong quá trình luyện tập.

Sau khi đã luyện tập thành thạo từng tiết nhạc, học sinh mới nên luyện đến câu nhạc. Khi luyện tập với phần đệm tự động, ngoài ghép hai tay tương thích với các chức năng đã khai thác, học sinh cần nghe hiệu quả âm thanh để điều chỉnh cho hay hơn, hiệu quả hơn.

Người chơi nhạc Blues đồng thời phải biết các thủ pháp sáng tạo để có thể ngẫu hứng theo đúng yêu cầu, đúng tính chất của dòng nhạc này. Vì vậy, để dạy học Blues trên Đàn phím điện tử cho học sinh trung cấp đạt hiệu quả, giáo viên cần phải trang bị cho các em các thủ pháp sáng tạo. Dựa vào các đặc điểm âm nhạc và kỹ năng diễn tấu của Blues, giáo viên cần hướng dẫn các em ngẫu hứng theo những quy định về hòa âm, vòng công năng, tạo các biến tấu hay cách phát triển chủ đề...

Một trong những thủ pháp sáng tạo hiệu quả về hòa âm là chuyển đổi từ hợp âm sang cấu trúc hợp âm rải. Đây là bước căn bản để học sinh thực hành những thủ pháp ngẫu hứng bằng cách biến đổi từ hợp âm thành hợp âm rải qua vòng hòa thanh (chord sequences). Trong nhạc Blues, phổ biến nhất là các hợp âm 7. Vì vậy, giáo viên cần hướng dẫn và yêu cầu các em xây dựng hợp âm 7 trên các bậc của gam Blues, sau đó chuyển thành hợp âm rải.

            Rèn luyện khả năng biểu diễn

Biểu diễn (performance) là yếu tố khách quan đánh giá trình độ và năng lực của học sinh. Các hình thức thi qua hình thức biểu diễn sẽ cho kết quả đánh giá chính xác, chuẩn mực hơn đối với các chuyên ngành âm nhạc.

Để biểu diễn tốt, học sinhcần phải có quá trình rèn luyện tâm lý và kỹ năng đàn: làm chủ bản thân và tập trung thể hiện tác phẩm; luôn có tâm lý ổn định, tinh thần thoải mái để các ngón tay luôn được linh hoạt trên bàn phím.

Thực tế cho thấy, tâm lý của học sinh trung cấp trong các kỳ thi đàn phím điện tử thường không ổn định. Thời điểm trước biểu diễn, các em thường có những diễn biến tâm lý khác nhau, thường là lo lắng và không thoải mái. Do mất bình tĩnh và không tự tin nên nhiều em luôn đánh tác phẩm ở tốc độ nhanh hơn khi tập. Điều này là do ảnh hưởng từ trạng thái tâm lý. Vì vậy, chuẩn bị tâm lý trước khi biểu diễn luôn được quan tâm trong quá trình rèn luyện cho học sinh.

Rèn luyện biểu diễn là một quá trình đòi hỏi sự kiên trì. Bên cạnh sự chăm chỉ, tự học tập, tự luyện tập để trau dồi bản lĩnh, học sinh còn cần đến những điều kiện khác để thể hiện bản thân. Học sinh học nhạc Blues, bên cạnh những kỹ năng được trang bị về khả năng chơi đàn, cần thường xuyên được biểu diễn để rèn luyện bản lĩnh sân khấu, khẳng định vai trò cá nhân trong nghệ thuật âm nhạc.

Việc đưa nội dung dạy học nhạc Blues vào chương trình trung cấp đàn phím điện tử, Trường Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Hải Phòng đã góp phần bổ sung hoàn thiện hơn cho chương trình đào tạo của Nhà trường. Đây là một trong những nội dung mới nên cần phải có những biện pháp khác nhau trong dạy học, học sinh cũng phải vận dụng những phương thức luyện tập khác với âm nhạc cổ điển trước đó. Những kết quả đạt được của thực nghiệm cho thấy sự khả quan về phương pháp, biện pháp dạy học, tạo thêm niềm tin cho giáo viên và học sinh của Nhà trường phấn đấu dạy và học ngày càng tốt hơn nữa dòng nhạc Blues, để có thể đáp ứng nhu cầu thiết thực cho các em ứng dụng tốt vào đời sống văn hóa văn nghệ của tỉnh nhà.

Tài liệu tham khảo

  1. Nguyễn Bách, Thy Nhất Giang (1997), Hòa âm, Nxb Trẻ.
  2. Nguyễn Bách, Huyền Trâm (2003), Jazz organ piano cho mọi người,
    Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
  3. Trịnh Xuân Bảo (2008), Tuyển soạn một số tác phẩm âm nhạc cho
    Piano, Organ, Nxb Thanh niên, Hà Nội.
  4. Hồ Ngọc Đại (1983), Tâm lý học dạy học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
  5. Nguyễn Tâm Giao (2014), Nhạc lý căn bản, Nxb Trẻ Tp.HCM.
  6. Nhiều tác giả (2011), Tài liệu dạy học đàn phím điện tử dành cho
    sinh viên hệ đại học sư phạm âm nhạc (tập I, II, III, IV) (lưu hành nội bộ), Trường ĐHSP Nghệ thuật TW, Hà Nội.
  7. Nhiều tác giả (2011), Tài liệu Keyboard dùng cho năm thứ nhất hệ
    đại học sư phạm âm nhạc (tập I) (lưu hành nội bộ), ĐHSPNTTW.
  8. Nhiều tác giả (1990), Jazz - Pop - Rock, Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
  9. Nhiều tác giả (1997), Sách hướng dẫn học Blues và Jazz cho Đàn phím bấm, Nhạc viện Hà Nội.

--------------------------------------------------------------

[*] Lớp cao học K7 -  Chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Âm nhạc