Tham luận hội thảo "Giáo dục nghệ thuật và cuộc sống"
Nhạc sĩ Hoàng Long
Nghệ thuật và giáo dục nghệ thuật
Có thể hiểu nghệ thuật là một phạm trù bao gồm nhiều lĩnh vực mang tính đặc thù như các loại hình: âm nhạc, mĩ thuật, vũ đạo, sân khấu, điêu khắc, kiến trúc, điện ảnh, xiếc, múa rối… Có cuộc sống của con người là có nghệ thuật và nghệ thuật luôn phát triển để đáp ứng những nhu cầu về đời sống tinh thần và thẩm mĩ của con người. Đời sống vật chất càng cao thì nhu cầu về hưởng thụ và thưởng thức nghệ thuật càng đòi hỏi nhiều hơn.
Trong nền giáo dục của nhiều quốc gia, người ta đặc biệt quan tâm đến ảnh hưởng của nghệ thuật với sự hình thành nhân cách và trí tuệ của lớp người trẻ tuổi. Chính vì thế họ đã đưa một số loại hình nghệ thuật vào nhà trường làm một phương tiện để giáo dục và tác động vào thế giới tinh thần của thế hệ trẻ.
Ở nước ta, nhiều thập kỉ trước đây người ta cũng đã nghĩ đến việc giáo dục nghệ thuật trong trường phổ thông nhưng vì nhiều nguyên nhân khác nhau mà công việc này gần như bị xem nhẹ và sự phát triển hết sức chậm chạp. Cho đến những năm 90 của thế kỉ trước và nhất là khi bước vào công cuộc đổi mới chương trình và sách giáo khoa từ năm 2002 thì các môn nghệ thuật (cụ thể là 2 môn Âm nhạc và Mĩ thuật) mới chính thức có chỗ đứng trong toàn bộ hệ thống giáo dục phổ thông, tuy mới dừng lại ở cấp tiểu học và trung học cơ sở. Từ việc có môn học Âm nhạc, Mĩ thuật được qui định dạy trong các trường phổ thông thì vấn đề giáo viên trở nên cấp bách. Hàng loạt cơ sở đào tạo văn hóa nghệ thuật và các trường sư phạm gấp rút xin mở mã ngành sư phạm âm nhạc, mĩ thuật để đáp ứng cung cấp giáo viên âm nhạc và mĩ thuật cho hàng vạn trường tiểu học và trung học cơ sở trên mọi miền đất nước. Từ việc ào ạt mở ra các hệ đào tạo này tuy có đáp ứng được một số lượng giáo viên khá lớn nhưng dẫn đến tình trạng chất lượng đào tạo ở một số nơi rất hạn chế, nếu không nói rằng trình độ chuyên môn và nghiệp vụ sư phạm của không ít giáo viên âm nhạc và mĩ thuật hiện nay còn nhiều bất cập. Trong số này nhiều người cũng được đào tạo bồi dưỡng thêm để nâng cấp nhưng xem ra trình độ thực của họ cũng không nâng được bao nhiêu bởi cách học tại chức và đào tạo từ xa phải chăng ít thích hợp với đào tạo nghệ thuật! Trước mắt chúng ta vẫn tạm phải chấp nhận vì quá nhiều lẽ, cả về khách quan lẫn chủ quan.
Để thấy rõ hơn về chất lượng đào tạo của các lớp Sư phạm Âm nhạc tại chức theo mô hình liên kết của một trường đại học nọ, thầy giáo được thỉnh giảng một môn ở trường đó cho biết: thày cho học viên làm bài kiểm tra hết môn, bài làm tại nhà. Sau đó thày nhận được bài kiểm tra qua đường bưu điện. Thày xem, thấy trong số mấy chục bài thì cứ 10 đến 15 bài giống nhau như hệt, chỉ khác tên của học viên là "tác giả" của bài đó. Thày nói, xem ra không chỉ môn của thày mới có hiện tượng như thế, và không chỉ thi hết môn mà cả các tiểu luận tốt nghiệp, luận văn tốt nghiệp cũng có tình trạng viết thuê, sao chép để cuối cùng vẫn có văn bằng, chứng chỉ .Không phải 100% đều như vậy nhưng hiện tượng đó không ít. Một thực tế thật đáng buồn về sự học!!! Biết thực tế này nhưng khắc phục được vẫn còn là câu chuyện dài dài.
Nhìn ra một vài nước.
Ở Liên Xô trước đây và ngày nay ở Nga có Viện hàn lâm Khoa học Giáo dục. Tại Viện hàn lâm này có nhiều Viện nhỏ trong đó có Viện GD nghệ thuật. Viện GDNT có các Ban nghiên cứu các lĩnh vực giáo dục gồm: Âm nhạc, Mĩ thuật, Sân khấu, Điện ảnh, Múa và Ban nghiên cứu các vấn đề chung về giáo dục thẩm mĩ.
Chính tại Viện này đã đào tạo các nghiên cứu sinh Việt Nam như: TS. Trần Tuấn Lộ về lí luận giáo dục thẩm mĩ, TS. Nguyễn Huy Diễm về giáo dục học sân khấu, TS. Ngô thị Nam về giáo dục học nghệ thuật… Như vậy chúng ta thấy, bạn không chỉ quan tâm đến giáo dục thông qua có 2 loại hình là âm nhạc và mĩ thuật. Ở một số bang của Mĩ, Úc, giáo dục nghệ thuật tại các trường có tới 4 đến 6 loại hình. Một số nước khác, ngoài âm nhạc, mĩ thuật còn có các môn học tự chọn dành cho học sinh học các nghệ thuật khác như múa, sân khấu, nhạc cụ,…Một số nước Đông Âu có dạy âm nhạc, mĩ thuật, điêu khắc cho học sinh trung học qua các lớp học nhạc cụ, đội hợp xướng, vẽ tranh, nặn tượng…nhưng không bắt buộc tất cả thường chỉ dành riêng cho HS có năng khiếu, ham thích say mê nghệ thuật.
Dạy các môn nghệ thuật trong trường Phổ thông ở nước ta.
Hiện nay ta chỉ dạy âm nhạc và mĩ thuật trong trường phổ thông (ở bậc THPT chưa có). Chỉ riêng với 2 loại hình này, ngành giáo dục đã phải tăng hàng vạn biên chế GV. Vì vậy muốn đưa các loại hình nghệ thuật khác vào nhà trường quả không phải là việc dễ dàng, nếu không nói là cực kì khó khăn. Chúng ta phải tìm một hướng đi khác mới có thể khả thi với nhiều lĩnh vực giáo dục nghệ thuật trong tương lai.
Rất nhiều năm trước đây, khi số trường cấp 2, cấp 3 không nhiều như bây giờ, ở các trường học, nhất là trường cấp 3, dù không có GV nghệ thuật chuyên ngành, người ta vẫn tổ chức được các đội đồng ca, ban nhạc, đội múa, đội kịch, có trường còn có cả đội nghệ thuật múa rối, dĩ nhiên không phải trường nào cũng cũng có đầy đủ các loại hình như vậy. Ngày nay, phải chăng vì áp lực của việc học chữ để thi cử quá nặng nề nên người ta quên đi các hoạt động đó!
Trong thời gian tới, chúng ta cần kiến nghị với Bộ GD-ĐT, khi chuẩn bị làm chương trình - sách giáo khoa mới sẽ thực hiện vào khoảng năm 2015 - 2016 phải cố gắng đưa một số môn nghệ thuật vào chương trình giáo dục , kể cả ở bậc THPT. Ở THPT có thể qui định dưới hình thức bắt buộc hay tự chọn nhưng nhất định phải có một số môn học hoặc hoạt động nghệ thuật trong chương trình giáo dục chung.
Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học trong đào tạo giáo viên nghệ thuật
Đổi mới nội dung: Đổi mới nội dung không có nghĩa là thay đổi toàn bộ những nội dung đang dạy và học mà ta phải kế thừa có thay đổi và cải tiến, nâng cao.
Kiên quyết bớt đi những môn, những học phần, học trình không thiết thực, thêm vào những nội dung có tác dụng tích cực với sinh viên sau khi tốt nghiệp ra công tác thực tế. Phải qui định trong chương trình đào tạo chính qui những môn học bắt buộc- coi như "phần cứng" và những môn học tự chọn - coi như "phần mềm".
Ví dụ: Trong chương trình đào tạo sư phạm âm nhạc không nên có môn Sáng tác ca khúc trong "phần cứng" bởi không phải SV nào cũng có năng khiếu hoặc khả năng sáng tác nhạc. Hơn nữa nếu một người đã tinh thông nhạc lí, kí xướng âm, đã được học môn phân tích tác phẩm mà có xu hướng sáng tác thì chắc không cần phải học các học trình về sáng tác ca khúc mới có thể viết được bài hát.
Còn có thể đề cập đến việc thêm, bớt một vài môn học khác nhưng có lẽ vấn đề này dành cho các nhà nhà hoạch định chương trình đào tạo từng loại hình giáo viên nghệ thuật. Cũng phải tính đến việc tích hợp một số môn riêng trong chương trình đào tạo hiện nay thành một số môn chung để giảm bớt môn học, giống như cách làm của các trường đào tạo sư phạm âm nhạc ở Hunggari đã thực hiện.
Đổi mới phương pháp: Đổi mới PPDH là một trào lưu chung không chỉ ở các trường phổ thông mà ở tất cả các trường Đại học, Cao đẳng. Đào tạo giáo viên nghệ thuật cũng không ngoài phạm vi đó. Lâu nay nhiều người cho rằng dạy học ở một số ngành nghệ thuật, ở đây chỉ xin nói riêng về âm nhạc, cách dạy học ít có sự cải tiến, thay đổi. Vẫn là phương pháp thày lên lớp diễn giảng, sinh viên ghi chép rồi làm bài tập, đó là với những môn học mang tính lí thuyết nhiều. Với những môn học mang tính thực hành nhiều thì đã có sự cải tiến, đổi mới nào chưa? Và nếu cải tiến, đổi mới thì đã làm như thế nào? Rất cần có những thảo luận mang tính chuyên đề của từng bộ môn ở từng khoa, để tổng kết và trao đổi kinh nghiệm về đổi mới phương pháp dạy học của riêng mỗi bộ môn. Những chuyên đề này cần chỉ ra được những gì là cách dạy mang tính truyền thống và những gì đã được cải tiến, bổ sung và cần so sánh cách thức dạy học quen dùng với phương pháp đã có những sự đổi mới để thấy những ưu điểm và nhược điểm của từng phương pháp cụ thể. Giống như về nội dung của mỗi môn học, cải tiến hoặc đổi mới phương pháp trên cơ sở kế thừa, bổ sung, phát triển vẫn là định hướng đúng đắn, vì không có sự đổi mới nào lại không xuất phái từ những cái sẵn có, đã có, cần loại bỏ những yếu tố chưa có hiệu quả, thêm vào những sáng kiến có hiệu quả cao, tích cực và hấp dẫn người học hơn, đó chính là đổi mới vậy .
Cách học của sinh viên cũng phải thay đổi. Tự tìm hiểu, khám phá kiến thức, tự học, tự đọc sách và làm bài tập, tích cực chuẩn bị tham gia các xêmine … là cách học của bậc cao đẳng, đại học. Muốn vậy, thư viện của trường phải có nhiều sách vở, tài liệu, băng/đĩa cho sinh viên tham khảo. Giáo viên cần giới thiệu cho sinh viên những tư liệu tham khảo, đọc thêm cần thiết. Cần thường xuyên tổ chức các xêmine cho sinh viên được thể hiện năng lực của mình.
Nghiên cứu về dạy học, ai đó đã từng tổng kết thành một mệnh đề đầy sức thuyết phục, đại ý: Tôi nghe thì tôi biết, tôi nhìn thì tôi hiểu và tôi làm thì tôi nhớ. Từ đó, chúng ta thấy việc dạy học phải cho người học được nghe (tức là lời giảng), sau đó là nhìn (tức là được xem thông qua những phương tiện trực quan) và cuối cùng phải được làm (tức là thực hành). Ngày nay,đổi mới PHDH ta có thể sử dụng công nghệ thông tin qua việc trình chiếu hết sức tiện ích nhưng đó cũng chỉ là nghe - nhìn mà vẫn thiếu khâu thực hành. Vì vậy, dù có phương tiện hiện đại gì chăng nữa, có đổi mới phương pháp đến đâu , nếu không đặc biệt quan tâm đến thực hành cũng khó có thể đạt chất lượng cao trong dạy học. Trong đào tạo âm nhạc và mĩ thuật thì thực hành phải chiếm vị trí hàng đầu là thế.
Một vài lời kết và kiến nghị
Trên đây, chúng tôi đã trình bày vài suy nghĩ nhỏ về một số vấn đề lớn, chắc rằng còn hết sức sơ lược, chỉ mong khơi gợi một đôi điều để những ai quan tâm cùng tham khảo và rộng đường trao đổi. Với trường Đại hoc Sư Phạm Nghệ thuật TW, xin mạnh dạn đề xuất mấy ý kiến :
- Hiện nay, trường ta là trường Đại học duy nhất trong cả nước đào tạo giáo viên dạy nghệ thuật cho ngành giáo dục có trình độ Đại học. "Duy nhất" vì chúng ta là đơn vị cấp trường, trong khi đó ở các đơn vị khác chỉ ở cấp độ là một khoa hoặc một vài lớp. Kế thừa trường Cao đẳng Sư phạm Nghệ thuật TW đã nhiều năm đào tạo giáo viên âm nhạc, mĩ thuật, trước hết trường chúng ta phải khẳng định "thương hiệu" là một trường đào tạo GV âm nhạc, mĩ thuật có chất lượng cao, đặc biệt phải quan tâm đến hệ đào tạo chính qui. Phải làm sao để các Sinh viên âm nhạc, mĩ thuật khi ra trường luôn tự hào về cái nôi đào tạo mình với những thày cô có trình độ cao, có phương pháp sư phạm tốt, có cơ sở trang thiết bị cho học tập đầy đủ, hiện đại và bản thân mình có trình độ chuyên môn chuyên ngành tốt, có khả năng hiểu biết về giáo dục và tay nghề sư phạm vững vàng.… Vì thế trường ta phải tập trung nâng cao chất lượng đào tạo âm nhạc, mĩ thuật ở tất cả các khâu từ tuyển sinh tới mọi vấn đề khác liên quan. Mở rộng các mã ngành đào tạo, mở rộng qui mô đào tạo các loại hình nghệ thuật là cần thiết nhưng chúng tôi cho rằng đó chưa phải là cái đích trước mắt của nhà trường.
- Chúng ta phải có những đoàn công tác đi nghiên cứu nội dung và phương pháp giảng dạy ở các trường Đại học các nước có đào tạo loại hình giáo viên âm nhạc, mĩ thuật cho ngành giáo dục, cho trường phổ thông. Cử những giảng viên, sinh viên xuất sắc đi các nước tu nghiệp hoặc đào tạo thêm về sư phạm âm nhạc, mĩ thuật ở nước ngoài. Tầm nhìn xa có lẽ phải như vậy chăng?
- Xây dựng bộ chương trình đào tạo ĐH sư phạm mĩ thuật, âm nhạc mang tính độc lập, thoát khỏi ảnh hưởng của chương trình đào tạo chuyên ngành của các học viện âm nhạc, ĐH mĩ thuật, bởi mục tiêu đào tạo của mỗi nơi hoàn toàn khác nhau. Tất nhiên không thể không tham khảo học tập có chọn lọc từ các chương trình đó.
- Tập trung biên soạn những bộ giáo trình, tài liệu để xuất bản phục vụ cho giảng dạy và học tập trong và ngoài trường (Không biết hiện nay ở bậc Đại học của trường đã có được bao nhiêu cuốn giáo trình, tài liệu phục vụ cho Sinh viên Đại học sư phạm âm nhạc, mĩ thuật?)
Rất nhiều công việc ngổn ngang của một trường ĐHSP Nghệ thuật non trẻ đang cần chúng ta quyết định làm việc nào trước, làm việc nào sau? Hay tất cả cùng dàn hàng ngang đều bước trên một cái nền tuy đã được bồi đắp khá tốt nhưng chưa thực sự hoàn toàn kiên cố vững chắc!?