Phạm Lê Hòa
1. Trong lịch sử phát triển của xã hội loài người, mỗi thời đại bao giờ cũng mang trong nó những dấu ấn riêng tạo nên bản sắc thời đại, những dấu ấn khẳng định/chứng tỏ sự tồn tại của thời đại. Song có lẽ chưa bao giờ diễn trình lịch sử thế giới lại có một thời đại mang trong nó nhiều sự phong phú, phức tạp trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội như thời đại ngày nay. Chúng ta đang sống trong thời đại của công nghệ thông tin, nền kinh tế nước ta được xác định là kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó cũng là thời đại mà toàn cầu hóa được nhìn nhận như một tất yếu của sự phát triển xã hội loài người. Những khái niệm “Trái đất ngôi nhà chung của chúng ta”, “Làng thế giới”, “Thế giới phẳng” ngày một trở nên thân quen với nhiều vấn đề không chỉ là của chỉ riêng một quốc gia mà có ý nghĩa đối với toàn thế giới.
Bên cạnh những thuận lợi về phương diện tiến bộ khoa học kỹ thuật là những thách thức thật sự quyết liệt mang ý nghĩa sống còn với mỗi số phận của con người thời đại. Con người mới Việt Nam là con người có khả năng/phẩm chất đáp ứng được những yêu cầu mang tầm thời đại, là con người có văn hóa, thấm nhuần bản sắc truyền thống của dân tộc.
Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hoá - một tất yếu của lịch sử phát triển xã hội loài người, là một vấn đề lớn và phức tạp. Trong thời gian qua, Nhà nước CHXHCN Việt Nam đã có nhiều chính sách về văn hóa nói chung, chính sách về nghệ thuật nói riêng nhằm khẳng định vị trí của văn hóa truyền thống Việt Nam trong xu thế hội nhập với Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII về việc xây dựng ở Việt Nam "nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc".
2. Đối với mỗi quốc gia/dân tộc, khi mà nhiều lĩnh vực của đời sống và khoa học kỹ thuật đang mang trong nó những giá trị mang tính toàn cầu, thì văn hóa chính là sự khẳng định những nét đặc trưng riêng có của quốc gia đó/dân tộc đó trên thế giới. Là một thành tố quan trọng cấu thành văn hóa, âm nhạc dân tộc cổ truyền với những giá trị tiềm ẩn mang tính bản sắc cũng thật sự là “chứng minh thư” của một dân tộc trong thời đại của toàn cầu hóa. Âm nhạc dân tộc cổ truyền ra đời và tồn tại như một thành tố quan trọng/thân thiết và không thể thiếu của sinh hoạt văn hóa dân gian Việt Nam. Âm nhạc dân tộc truyền thống gắn bó với mỗi con người từ thuở lọt lòng trong lời ru của mẹ cho đến khi nhắm mắt xuôi tay trong tiếng kèn đưa tiễn về nơi vĩnh hằng. Âm nhạc dân tộc cổ truyền là cơ sở quan trọng cho sự phát triển của nền âm nhạc mới Việt Nam.
Ngay từ khi ra đời vào những thập niên đầu của thế kỷ XX, nền âm nhạc mới Việt Nam đã kế thừa và phát triển với nhiều tìm tòi trên cơ sở các âm điệu dân gian truyền thống. Đây cũng là định hướng trong suốt nhiều thập kỷ sau đó và cho đến ngày hôm nay. Trong thời đại của sự giao lưu giữa các nền văn hóa và xu thế toàn cầu hoá, nền âm nhạc mới Việt Nam đã tiếp nhận một cách sáng tạo các khuynh hướng, trào lưu, trường phái sáng tạo nghệ thuật âm nhạc trên thế giới để làm giàu thêm phương tiện biểu hiện ngôn ngữ âm nhạc của chính mình. Nhiều sáng tác theo hướng này đã thành công, khẳng định sự cần thiết của việc tiếp thu những kỹ thuật sáng tác/những tư duy vốn là tinh hoa của sáng tạo nghệ thuật âm nhạc thế giới nhiều thế kỷ qua. Chúng ta có thể biểu đạt tâm tư, tình cảm của người Việt Nam không chỉ bằng các nhạc cụ truyền thống của dân tộc mình mà còn có thể bằng cả nhạc cụ vốn là truyền thống của âm nhạc châu Âu được du nhập vào nước ta. Điều đó đạt được là nhờ khả năng sáng tạo của nhà soạn nhạc khi thể hiện những âm điệu vốn mang tính bản sắc của nền âm nhạc dân tộc truyền thống.
Trong thời gian qua, cùng sự phát triển của nhiều dòng âm nhạc khác của thời đại, âm nhạc dân tộc cổ truyền Việt Nam đã chứng minh được những giá trị mang tính bản sắc của mình. Những làn điệu dân ca, dân vũ không chỉ vang lên nơi thôn quê, giữa các phòng hòa nhạc ở Việt Nam, mà hơn thế, chúng đã đến và làm say lòng bè bạn năm châu bốn bể. Là người Việt Nam, dù ở nơi đâu chúng ta cũng luôn nhớ và tự hào về di sản văn hóa âm nhạc truyền thống mà cha ông đã để lại.
3. Để gìn giữ những giá trị văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống, Nhà nước CHXHCN Việt Nam đã giao cho Bộ Văn hóa Thông tin nhiệm vụ thực hiện Chương trình quốc gia về “Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể”. Rất nhiều giá trị văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một bởi thời gian và cơ chế thị trường đã được nghiên cứu, bảo tồn bằng các phương tiện khoa học hiện đại. Tuy được tiến hành một cách có hệ thống trên phạm vi toàn quốc nhưng công tác này vẫn tồn tại một số vấn đề đáng quan tâm.
Quan họ Bắc Ninh, di sản văn hóa phi vật thể
cần được bảo tồn và phát triển
Trong thực tế của công tác nghiên cứu âm nhạc có nhiều ý kiến rất khác nhau về phương thức bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa âm nhạc truyền thống Việt Nam. Có người cho rằng: Đối với di sản âm nhạc cổ truyền điều phải làm và bắt buộc phải làm là bảo tồn, bảo tồn nguyên vẹn những di sản còn lại bằng nhiều giải pháp khác nhau. Lại có người cho rằng: “công tác kế thừa - phát triển đóng vai trò quan trọng thúc đẩy nền âm nhạc truyền thống phát triển theo xu hướng tiên tiến và hiện đại. Có phát triển và phát triển mạnh mẽ, nền âm nhạc truyền thống mới có khả năng phản ánh đời sống một cách sinh động đáp ứng nhu cầu thưởng thức của con người hiện nay”.[Xin xem Kỷ yếu hội thảo khoa học “Phát triển âm nhạc truyền thống - Ý nghĩa văn hóa và thành tựu nghệ thuật”. Hà Nội 2004]. Mỗi nhóm ý kiến trên có những lý do/cơ sở lý luận khác nhau xuất phát từ thực tiễn của công tác bảo tồn và phát huy các giá trị âm nhạc truyền thống nhiều năm qua ở Việt Nam và trên thế giới. Phải nhìn nhận rằng những tác giả của các nhóm ý kiến khác nhau đó đã rất có lý khi đặt vấn đề và kiến giải quan điểm của nhóm mình về tương lai của âm nhạc truyền thống Việt Nam. Điều này không có gì lạ với việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể trên thế giới nhiều thế kỷ qua. Những tìm tòi/tranh luận/thể nghiệm về một hướng đi hữu hiệu cho việc bảo tồn và phát triển âm nhạc truyền thống luôn tồn tại. Chính vì vậy, tôi cho rằng cần phải có sự kết hợp giữa hai quan điểm trên với sự tiếp thu một cách có chọn lọc kinh nghiệm công tác này trên thế giới để có giải pháp tối ưu trong từng trường hợp cụ thể. Thời đại ngày nay đã khẳng định: “cực đoan” không phải là phẩm chất của một nhà nghiên cứu khoa học. Cùng diễn trình của lịch sử, nhiều vấn đề của hiện thực cuộc sống đã và đang được làm sáng tỏ các giá trị thực sự của nó. Loài người đã và đang khám phá nhiều quy luật của tự nhiên và xã hội, nhưng tất thảy vẫn là quá ít so với những gì mà chúng ta còn chưa biết.
Như vậy, trước hết, phải gấp rút sưu tầm/lưu giữ những giá trị văn hóa âm nhạc truyền thống đang có nguy cơ mai một trong sinh hoạt âm nhạc truyền thống. Đây là một công việc vô cùng quan trọng bởi thời đại chúng ta đang sống mang trong nó những tiêu chí mới về giá trị cuộc sống xã hội. Đó là một thời đại mang tính phát triển cao, thời đại của sự giao lưu và hội nhập giữa các nền văn hóa, với nhiều thuận lợi nhưng cũng không ít thách thức cho công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể trên toàn thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng. Việc nhanh chóng bảo tồn một cách hệ thống ở tầm nhìn chiến lược đang là vấn đề nóng bỏng/là cơ sở cho sự phát triển của âm nhạc truyền thống trong tương lai.
Tọa đàm “Tuổi trẻ chung tay bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống” trong khuôn khổ Festival Thanh niên các nước ASEAN+3
Trong nhiều năm vừa qua, giới những người làm công tác âm nhạc Việt Nam (các nhạc sĩ sáng tác, các nhà nghiên cứu/lý luận, các nhạc sĩ biểu diễn...), đặc biệt nhiều thế hệ nhạc sĩ/các nhà nghiên cứu của Viện nghiên cứu âm nhạc Việt Nam đã rất cố gắng và đạt được nhiều thành tựu trong việc sưu tầm/bảo tồn âm nhạc dân gian các dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, một hiện tượng âm nhạc dân gian bao giờ cũng tồn tại trong môi trường/không gian văn hóa của nó. Điều đó đồng nghĩa với việc, khi nghiên cứu một hiện tượng âm nhạc dân gian, chúng ta không thể chỉ là nghiên cứu thuần tuý về phương diện các âm thanh của hiện tượng âm nhạc dân gian, mà còn phải là nghiên cứu một cách đầy đủ/toàn diện những thành tố cấu thành trong không - thời gian tồn tại của hiện tượng văn hóa âm nhạc dân gian đó. Chính vì vậy, theo chúng tôi, công việc sưu tầm để bảo tồn âm nhạc dân gian đòi hỏi ở nhà sưu tầm những tư duy ở một mức độ cao của người làm công tác nghiên cứu âm nhạc. Chỉ có như vậy, người sưu tầm mới có thể hiểu rõ và bảo tồn một cách hiệu quả nhất những giá trị đích thực mang tính bản chất của hiện tượng văn hóa âm nhạc dân gian.
Tóm lại, nghiên cứu âm nhạc dân gian phải là sự nghiên cứu đồng thời dưới nhiều góc độ khác nhau mang tính liên ngành bởi một hiện tượng âm nhạc dân gian luôn mang những thuộc tính tổng thể nguyên hợp của một hiện tượng văn hóa dân gian.
4. Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa âm nhạc dân gian cổ truyền của mỗi dân tộc là con đường tất yếu đối với sự phát triển văn hóa âm nhạc của mỗi dân tộc trong sự hội nhập với các nền văn hóa khác trên thế giới.
Tuy nhiên, việc truyền dạy những âm điệu âm nhạc dân tộc truyền thống cho thế hệ trẻ ở Việt Nam hiện nay là một vấn đề còn nhiều bất cập. Tại nhiều địa phương mà chúng tôi có dịp khảo sát/nghiên cứu, những làn điệu dân ca đã được tạo dựng và gìn giữ từ bao thế hệ cha ông chỉ còn được kế thừa ở những nghệ nhân lớn tuổi. Tuy thế hệ trẻ hiện nay vẫn có thái độ trân trọng di sản văn hóa âm nhạc dân gian truyền thống của quê hương, nhưng không có khả năng diễn xướng những giai điệu đó một cách chính xác và đúng phong cách. Các em cho rằng những lời ca cổ đó lạc hậu, khó hiểu làm họ rất khó thuộc. Thật vậy, hình thức sinh hoạt nghệ thuật âm nhạc dân tộc cổ thường gắn với môi trường xã hội và môi trường tự nhiên tương xứng. Chẳng hạn như, thanh niên hôm nay khó có thể học thuộc và cảm thụ được hết vẻ đẹp những bài hát ví về các loài cá nếu như họ không làm nghề chài lưới, hoặc không hiểu hết ý nghĩa của những lời ca từ các tích cổ.
Hội thi “Tìm hiểu và hát dân ca trong trường học lần thứ II”
Nhìn chung, các địa phương đã có nhiều cố gắng trong việc bảo tồn di sản văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống của quê hương mình. Nhiều nơi đã thường xuyên tổ chức các cuộc thi, các câu lạc bộ sinh hoạt âm nhạc dân gian. Tuy nhiên, việc bảo tồn một cách có hiệu quả những giá trị văn hóa phi vật thể trong chính không gian hiện hữu của hiện tượng văn hóa dân gian này đang rất cần một định hướng/hoạch định mang tính khoa học và khả thi, cùng với đó là sự quan tâm, đầu tư cả về tinh thần và vật chất của toàn xã hội.
Tại Bắc Ninh - nơi có những làn điệu quan họ nổi tiếng, Trường trung học văn hóa nghệ thuật tỉnh Bắc Ninh đã mở một khoa đào tạo hát dân ca quan họ với sự tham gia giảng dạy của các nghệ nhân quan họ. Trong nhiều năm qua, chính điều này đã góp phần tích cực trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa dân gian vốn là niềm tự hào của vùng Kinh Bắc. Theo chúng tôi, các trường văn hóa nghệ thuật, nhất là các trường văn hóa nghệ thuật địa phương cần quan tâm hơn nữa đến việc truyền dạy những di sản văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống ngay trên quê hương của mình. Đây không chỉ là thế mạnh của các trường văn hóa nghệ thuật địa phương, mà còn là một phương thức hữu hiệu để bảo tồn các giá trị văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống trên chính quê hương của mình trước bối cảnh toàn cầu hoá.
Tất nhiên, chúng tôi cũng nhận thức được nhiệm vụ của các cơ quan hữu quan ở cấp trung ương trong việc đề ra những chủ trương, chính sách hợp lý nhằm tạo điều kiện để có thể bảo tồn và phát triển âm nhạc dân tộc truyền thống một cách hữu hiệu.
5. Từ các vấn đề đã nêu ra ở trên, chúng tôi hy vọng trong thời gian tới, giới những người làm công tác âm nhạc (các nhà quản lý, sưu tầm, nghiên cứu, sáng tác, giảng dạy...) sẽ thường xuyên có những cuộc gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm để cùng nhau bảo tồn những di sản văn hóa âm nhạc dân tộc truyền thống trong bối cảnh toàn cầu hóa. Làm sao để âm nhạc dân tộc truyền thống không chỉ chứng tỏ bản sắc văn hóa của mỗi dân tộc, mà còn góp phần làm giàu/phong phú/đa dạng thêm kho tàng văn hóa âm nhạc thế giới./.