BIỆN PHÁP LUYỆN TẬP MỘT SỐ KỸ THUẬT HÁT ĐÚM CHO HỌC SINH TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ HOÀNG DIỆU, PHƯỜNG LÊ CHÂN, THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG

Phạm Thu Hằng

Học viên K20 – Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc

1. Mở đầu

Trường THCS Hoàng Diệu có địa chỉ tại phường Lê Chân, thành phố Hải Phòng. Trải qua hơn ba thập kỷ xây dựng và phát triển, nhà trường đã khẳng định vị thế là một trong những cơ sở giáo dục tiêu biểu tại địa phương. Trong thực tế giảng dạy, môn Âm nhạc tại trường được tổ chức bài bản, đa dạng về hình thức, từ giờ học chính khóa đến các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ nghệ thuật. Tuy nhiên, khi triển khai nội dung về dân ca, cụ thể là dạy học hát Đúm, một loại hình dân ca giao duyên đặc sắc của vùng đất Hải Phòng vẫn còn tồn tại một số hạn chế. Dù các em yêu thích giai điệu mộc mạc, trữ tình, duyên dáng của hát Đúm, song việc thể hiện các kỹ thuật hát đặc trưng của hát đúm như phát âm tròn vành rõ chữ, hát liền giọng, kỹ thuật hát luyến còn nhiều lúng túng, khiến phần trình bày còn cứng, thiếu uyển chuyển và chưa thể hiện được chất giao duyên, mềm mại vốn có của thể loại này. Bài viết trình bày biện pháp luyện tập một số kỹ thuật hát Đúm cho học sinh (HS) Trường THCS Hoàng Diệu, phường Lê Chân, thành phố Hải Phòng.

2. Nội dung

2.1. Thực trạng dạy học hát Đúm cho HS

2.1.1. Hoạt động dạy hát Đúm của giáo viên

Hoạt động dạy hát Đúm tại Trường THCS Hoàng Diệu được giáo viên (GV) tổ chức theo đúng định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới, đảm bảo tính khoa học, linh hoạt và sáng tạo. GV chuẩn bị kỹ kế hoạch bài dạy, xác định rõ mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức. Đồ dùng dạy học được đầu tư phong phú, kết hợp giữa tư liệu dân gian (video, hình ảnh, đạo cụ) và công nghệ hiện đại (máy chiếu, micro, loa), tạo không gian học tập hấp dẫn. Trong quá trình giảng dạy, GV vận dụng đa dạng phương pháp như hát mẫu, luyện thanh, đối đáp nhóm, trò chơi âm nhạc và trải nghiệm thực tế với nghệ nhân địa phương. Các bài hát như Hát huê tình, Hát ghẹo, Hát thư hay Hát mời giầu được chọn lựa phù hợp với lứa tuổi, giúp HS hiểu đặc trưng giao duyên, cảm nhận vẻ đẹp ngôn ngữ, giai điệu và phong tục vùng Thủy Nguyên.

2.1.2. Hoạt động học hát đúm của HS

Học sinh Trường THCS Hoàng Diệu thể hiện tinh thần học tập tích cực, hứng thú và chủ động trong các tiết học hát đúm. Các em được tham gia luyện tập theo nhóm, đối đáp nam – nữ, đóng vai trong tình huống hội làng, qua đó rèn kỹ năng hát đúng, phối hợp và biểu cảm tự nhiên. Hoạt động trải nghiệm “Về miền di sản – Hát Đúm Thủy Nguyên” giúp HS được tiếp xúc trực tiếp với nghệ nhân, quan sát điệu bộ, phong thái hát dân gian, từ đó hiểu và trân trọng hơn giá trị di sản quê hương. Tuy nhiên, vẫn còn một số HS e ngại, thiếu tự tin khi biểu diễn hoặc gặp khó khăn trong kỹ thuật lấy hơi, luyến láy.

2.2. Biện pháp luyện tập một số kỹ thuật hát Đúm

2.2.1. Phát âm tròn vành rõ chữ

Với đặc trưng là loại hình dân ca giao duyên mang tính ngẫu hứng, lời ca trong hát Đúm thường giàu hình tượng và ẩn dụ, đan xen nhiều yếu tố văn hóa, ngôn ngữ vùng miền. Do đó, nếu HS phát âm không rõ ràng sẽ gây cản trở trong việc truyền tải nội dung, làm giảm đi giá trị biểu cảm và tính nghệ thuật của bài hát. Thực tế cho thấy, HS thường chịu ảnh hưởng rõ rệt từ ngôn ngữ địa phương. Những phương ngữ vùng miền, đặc biệt là cách phát âm các phụ âm cuối như “n”, “ng”, “t”, “c” hay các nguyên âm như “a”, “ă”, “â”, dễ khiến lời hát bị đớt, méo tiếng hoặc nhòe âm, từ đó gây khó khăn cho người nghe trong việc tiếp nhận thông điệp bài hát. Phương pháp luyện tập phát âm “tròn vành rõ chữ” cần kết hợp giữa luyện khẩu hình, luyện hơi và luyện nói – hát. GV hướng dẫn HS mở khẩu hình vừa đủ, giữ vòm miệng căng, đầu lưỡi đặt đúng vị trí khi phát âm từng phụ âm và nguyên âm. Bên cạnh đó, việc luyện đọc lời ca trước khi hát cũng là một bước quan trọng để HS ghi nhớ cấu trúc ngôn ngữ, từ đó đảm bảo sự chính xác trong phát âm khi hát. Ví dụ, ở câu hát trong bài Hát chào: “Gặp em anh hỏi đôi lời/ Mùa xuân được mấy ngày vui thế này”. Nếu phát âm thiếu rõ chữ hoặc nuốt âm, người nghe sẽ không cảm nhận được sự duyên dáng, trau chuốt trong cách thể hiện. Ngược lại, khi HS hát với phát âm sáng, rõ ràng từng từ, từng âm tiết, câu hát sẽ sinh động và lôi cuốn hơn.

2.2.2. Kỹ thuật hát liền giọng

Trong quá trình dạy học hát đúm cho HS, kỹ thuật hát liền giọng (legato/cantilena) đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng khả năng xử lý giai điệu mềm mại, uyển chuyển và duyên dáng. Đôi với hát đúm – chúng tôi đặc biệt nhấn mạnh vào tính chất cantilena, tức hát liền tiếng với sắc thái du dương, ngọt ngào và giàu tính biểu cảm.

Trên thực tế, kỹ thuật legato truyền thống thường gắn với cách hát liền mạch, mượt mà, mang tính chất tĩnh lặng, thâm trầm – phù hợp với lối hát nghi lễ, chậm rãi. Ngược lại, kỹ thuật cantilena hướng đến đặc điểm duyên dáng, trau chuốt về đường nét giai điệu, có độ bay và giàu nhạc tính – điều này đặc biệt phù hợp với tính chất của hát Đúm, vốn thường xuyên sử dụng giai điệu uốn lượn, nối tiếp và mềm mại để thể hiện tâm tình giao duyên giữa các nhân vật. GV có thể sử dụng mẫu âm khởi động giọng sau đây cho HS rèn luyện kỹ thuật hát liền tiếng này để đáp ứng yêu cầu về kỹ thuật trong hát Đúm:

Ví dụ:

Ví dụ: Đúm đôi (trích)

Người hát: Trương Mễ (Đại Bản, An Dương, Hải Dương)

Sưu tầm, ghi âm: Nguyễn Ngọc Oánh

Với mẫu âm trên đều được xây dựng trên cơ sở nguyên âm “a” hay “ơ” và phụ âm “m” nhằm tạo điều kiện cho HS làm chủ khẩu hình mở vừa phải và kiểm soát luồng hơi ổn định. Việc dùng phụ âm “m” ở đầu giúp môi HS được làm mềm, trong khi nguyên âm “a” tạo điều kiện cho khẩu hình mở và nhấc hàm trên sao cho khẩu hình mở vừa phải. Áp dụng vào bài đúm đôi, …GV hướng dẫn HS luyện hát câu nhạc mở đầu trong bài đúm đôi với kỹ thuật liền tiếng trên từng cụm từ có giai điệu uốn lượn, nhấn nhá, điển hình như: “Cành bông huệ thơm rằng con bướm y y”. Với các câu này, HS cần chú ý duy trì dòng hơi đều, không đứt quãng, kết hợp với khẩu hình mở tự nhiên, đặc biệt ở các nguyên âm dài như “a”, “ơ”, “ư”. GV nên yêu cầu HS ngân dài ở các nốt kết câu, tránh hiện tượng rút ngắn hoặc nuốt chữ gây gãy giai điệu. Trong quá trình luyện tập, có thể cho HS hát legato kết hợp tay chỉ theo hướng giai điệu lên xuống để tăng cảm nhận âm nhạc. Ngoài ra, việc chia nhóm luyện tập đối đáp với các đoạn có lời “Rằng ta gà hưm rằng ta gà gà cho nhau” cũng là hình thức giúp HS rèn luyện tính liên tục, mềm mại khi chuyển từ nhóm âm này sang nhóm âm khác. GV khuyến khích HS nghe các mẫu hát gốc từ nghệ nhân như bà Trương Mễ để bắt chước chất giọng và lối luyến láy đặc trưng.

2.2.3. Kỹ thuật hát luyến

Trong quá trình dạy học hát Đúm, GV đặc biệt chú trọng hướng dẫn HS cách luyện tập và thực hành kỹ thuật luyến thông qua các bài tập cụ thể. HS được luyện phát âm trên nguyên âm “a” và phụ âm “i”, kết hợp hát các nốt liền bậc như đô-rê-mi, mi-fa-son hoặc rê-mi-son-la, với yêu cầu phải giữ được âm thanh mượt mà, không bị ngắt quãng.

Với những HS mới làm quen, việc luyện tập luyến thường gặp khó khăn do sự thiếu chính xác về cao độ hoặc không giữ được cường độ ổn định. Do đó, GV cần thường xuyên theo dõi, sửa lỗi và tổ chức các hoạt động luyện tập đa dạng như: hát luyến trên gam đơn, luyến theo tiết tấu mẫu hoặc kết hợp luyến trong đoạn giai điệu ngắn. Để minh họa rõ hơn cho việc áp dụng kỹ thuật hát luyến vào luyện tập hát Đúm, có thể lấy ví dụ từ bài Hát gặp. Trong đoạn nam giới cất giọng: “Hay nàng còn bận việc gì/Nàng hãy nói thực anh thì được hay/Dù có nên, đừng tây đào liễu/Cũng nói nhời định liệu cho xong”. Trong câu hát này, cụm từ “đừng tây đào liễu” và “định liệu cho xong” được hát bằng kỹ thuật luyến giữa các nốt gần nhau, tạo nên sự uyển chuyển và cảm xúc mềm mại của giai điệu. GV sẽ phân tích và hướng dẫn HS hát từng câu, chỉ rõ vị trí cần luyến, thời điểm lấy hơi và cách điều tiết hơi sao cho mạch âm thanh không bị ngắt.

Tương tự, ở phần nữ trong bài Hát ghẹo: “Hoa em không bán, chớ nài/ Chàng đừng lẫn lộn vàng mười với thau”. Câu hát sử dụng luyến đi từ âm trung lên cao với những nốt kéo dài ở cuối câu, nhấn vào âm “nài” và “thau”, đòi hỏi kỹ thuật luyến kết hợp với hơi thở đều và vang.

3. Kết luận

Việc luyện tập một số kỹ thuật hát Đúm cho HS Trường THCS Hoàng Diệu là hoạt động có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học âm nhạc, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian của địa phương Hải Phòng. Qua ba kỹ thuật trọng tâm gồm phát âm tròn vành rõ chữ, hát liền giọng và kỹ thuật hát luyến, bài viết đã tập trung phân tích đặc điểm, nêu rõ vai trò của từng kỹ thuật và đề xuất các biện pháp luyện tập cụ thể, phù hợp với đặc điểm lứa tuổi HS THCS. Thông qua việc thực hành hát đúm trong lớp học và hoạt động ngoại khóa, HS không chỉ được phát triển kỹ năng âm nhạc mà còn được bồi dưỡng phẩm chất thẩm mỹ, tinh thần tập thể và ý thức bảo tồn di sản văn hóa truyền thống.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Nguyễn Thị Chinh (2023), Dạy học hát dân ca cho học sinh Trường Trung học cơ sở Ba Đình, Hà Nội, Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc, Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
Nguyễn Ngọc Hải, Nguyễn Đỗ Hiệp (2006), Hát đúm Phục Lễ – Thủy Nguyên – Hải Phòng: Một loại hình dân ca giao duyên cổ của người Việt – Nhìn từ nhiều góc độ, Nxb Hải Phòng, Hải Phòng.
Nguyễn Đỗ Hiệp (2013), Hát đúm của người Việt ở Bắc Bộ, Luận án tiến sĩ Văn hóa học, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội.
Hoàng Long, Hoàng Lân (2010), Âm nhạc và phương pháp dạy học âm nhạc, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
Đinh Tiếp (1987), Hát đúm Hải Phòng, Nxb Hải Phòng, Hải Phòng.