HƯỚNG DẪN CÁC KỸ THUẬT SÁO TRÚC CƠ BẢN CHO SINH VIÊN NĂM THỨ NHẤT TRƯỜNG ĐẠI HỌC FPT
Nguyễn Thị Thùy Linh
Học viên K20 – Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc
Trường Đại học FPT là một cơ sở giáo dục đại học tư thục hàng đầu tại Việt Nam, nổi bật với định hướng đào tạo gắn liền công nghệ, sáng tạo và hội nhập toàn cầu, song vẫn chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Với triết lý “làm khác để làm tốt”, nhà trường đã đưa môn Nhạc cụ truyền thống vào giảng dạy chính khóa, coi đây là học phần bắt buộc nhằm phát triển nhân cách, kỹ năng mềm và nuôi dưỡng tình yêu nghệ thuật dân tộc cho sinh viên (SV). Trong số bảy loại nhạc cụ được đưa vào chương trình, sáo trúc là bộ môn có nhiều SV lựa chọn theo học. Việc dạy học sáo trúc cho SV năm thứ nhất tuy mang lại nhiều hứng thú và hiệu quả ban đầu, song cũng tồn tại không ít khó khăn do phần lớn SV chưa có nền tảng âm nhạc. Xuất phát từ thực tiễn đó, bài viết này xin được đề cập đến việc hướng dẫn các kỹ thuật sáo trúc cơ bản cho SV năm thứ nhất Trường Đại học FPT.
Trong giảng dạy sáo trúc, việc hướng dẫn cách cầm sáo và đặt môi được coi là bước khởi đầu quan trọng, quyết định trực tiếp đến chất lượng âm thanh và sự phát triển kỹ năng biểu diễn của SV. Trước hết, giảng viên (GV) cần hướng dẫn tư thế đúng, đảm bảo sự cân bằng và hỗ trợ cho quá trình lấy hơi. Khi đứng, SV nên đặt hai chân mở rộng khoảng 20cm, giữ lưng thẳng, vai thả lỏng và ngực hơi ưỡn về phía trước để dễ dàng điều tiết hơi thở. Phần đầu và cổ phải giữ thẳng, chỉ hơi ngửa nhẹ, tránh ngửa quá cao hoặc cúi xuống. Nếu ngồi, tư thế cũng cần giữ ngay ngắn, không vẹo lưng hay cúi gù. Tiếp đó, GV hướng dẫn cách cầm sáo chuẩn: tay trái đặt ở phần trên của sáo, ngón trỏ cách lỗ bấm đầu tiên khoảng 4-5cm và lần lượt bịt kín các lỗ bằng đầu ngón tay; ngón út để xuôi theo thân sáo. Tay phải giữ phần dưới của sáo, ngón út đặt đỡ thân, các ngón còn lại khum tròn bấm vào lỗ. Bên cạnh đó, kỹ thuật đặt môi cũng là yếu tố cốt lõi. SV cần đưa lỗ thổi áp vào đường tim môi, lăn sáo ra ngoài khoảng 60 độ, môi hơi mím, luồng hơi tập trung giữa môi giống như động tác mỉm cười, khoang miệng không phồng, không chu môi. Khi thực hiện đúng, chỉ sau vài buổi có thể thổi được nốt Si đầu tiên. Trong suốt quá trình luyện tập, GV phải thường xuyên chỉnh sửa các lỗi phổ biến như ngửa cổ, gồng vai hay bấm lệch lỗ, giúp SV hình thành kỹ thuật căn bản vững chắc ngay từ đầu.
2. Kỹ thuật lấy hơi và bài tập xông hơi
2.1. Kỹ thuật lấy hơi
Lấy hơi bụng được hiểu là trạng thái giải phóng các cơ ở khu vực bụng của người chơi để tối ưu làn hơi vào nhiều hơn trong phổi, một cách dễ nhận biết nhất của việc lấy hơi bụng chính là trạng thái khi chúng ta đang nhắm mắt và đặt mình ở trạng thái chuẩn bị ngủ, lúc đó cơ thể theo tự nhiên sẽ giải phóng vùng cơ ở bụng để lấy hơi vào phổi, từ đó chúng ta theo đà và tiếp tục lấy theo nhịp thở đó và ghi nhớ cảm giác lấy hơi này mỗi khi thổi sáo.
Lấy hơi ngực cũng tương tự như lấy hơi bụng, lúc này thay vì giải phóng vùng cơ ở bụng thì chúng ta sẽ giải phóng vùng cơ ở ngực để tối ưu làn hơi vào phổi. Việc lấy hơi ngực thì dấu hiệu đầu tiên để nhận biết là phần ngực sẽ phồng to lên rồi lại xẹp xuống theo nhịp thở.
Để có làn hơi dài phục vụ tốt cho việc diễn tấu sáo trúc thì chúng ta nên biết cách lấy hơi ở cả hai vị trí bụng và ngực, có thể lựa chọn tuỳ kiểu lấy hơi hoặc kết hợp cùng lúc hai kiểu lấy hơi bụng và ngực trong quá trình diễn tấu.
2.2. Bài tập xông hơi
Để luyện tập xông hơi, trước hết SV sẽ luyện với tất các nốt có trên sáo kết hợp đánh lưỡi đơn cho từng nốt rồi mới đẩy hơi thổi ngân dài. Ban đầu việc thổi các nốt thấp như nốt Đô và Rê khá khó khăn vì luồng hơi phải đủ nhẹ nhàng và thổi đầy vào lỗ sáo nên SV có thể bắt đầu từ những nốt cao hơn, thường dễ thổi nhất bắt đầu từ nốt Fa.
Trước khi SV bắt đầu thực hành GV không quên nhắc nhở SV về tư thế tập có thể đứng hoặc ngồi nhưng phải thẳng lưng. Mỗi một nốt khi thổi ra sẽ là một hơi, không sử dụng một hơi cho nhiều nốt. Trước khi thổi mỗi nốt cần lấy thật nhiều hơi và khi thổi thì cố gắng ngân tiếng sáo ra dài nhất trên cơ sở tiếng sáo có đủ độ vang và đầy đặn, không cố gắng kìm nén quá để giữ hơi.
Luyện tập từ Pha lên Si, nốt Pha ba ngón giữa của tay trái bịt kín lỗ sáo sau đó mở ra lần lượt là Son, La, Si. Thổi lên cao rồi lần lượt bịt các ngón của tay trái theo chiều ngược lại để tạo ra âm thanh từ Si đi xuống La, Sol, Pha, các ngón tay bên phải cũng lần lượt bịt vào và luồng hơi thổi nhẹ dần tạo ra các nốt thấp dần Mi, Rê, Đô. Khi tập có thể một số nốt sẽ chưa được tròn trịa, SV cố gắng luyện lại những nốt đó.
Sau khi làm chủ được luồng hơi và quen hơn với việc bấm tạo ra các nốt, GV đưa ra những bài tập cho SV.
Ví dụ 1: Bài tập xông hơi cơ bản
Ví dụ 2: Bài tập xông hơi đảo vị trí các nốt kết hợp luyện thị tấu nốt nhạc và kết hợp ngón bấm
3. Kỹ thuật ngón bấm
Cấu trúc hệ thống ngón bấm sáo trúc Việt Nam truyền thống thường có sáu lỗ bấm nằm phía trước thân sáo, được đánh số từ 1 đến 6 theo thứ tự từ gần lỗ thổi đến xa nhất. Trong khi một số loại sáo hiện đại có thể bổ sung thêm lỗ định âm hoặc lỗ phụ để mở rộng quãng âm, cấu trúc sáu lỗ cơ bản vẫn giữ vai trò trung tâm trong kỹ thuật ngón bấm.
Ngón trỏ, ngón giữa, ngón đeo nhẫn tay trái điều khiển các lỗ 1, 2, 3. Ngón trỏ, ngón giữa và ngón đeo nhẫn của tay phải điều khiển các lỗ 4, 5, 6. Số ngón tay được quy định khi thổi sáo từ ngón trỏ qua ngón giữa, ngón đeo nhẫn, ngón út đến ngón cái là từ 1 đến 5. Vậy các ngón tay từ 1 đến 4 đặt song song trên thân sáo, hai ngón 5 kẹp dưới thân sáo.
Việc đặt tay và phân công ngón phải đảm bảo nguyên tắc bịt kín tuyệt đối lỗ bấm để tránh rò hơi, đồng thời duy trì tư thế linh hoạt, cho phép thực hiện các kỹ thuật nâng cao. Kỹ thuật cơ bản bao gồm các thao tác đóng và mở lỗ nhằm phát ra các nốt nhạc với cao độ chính xác. Trình tự mở lỗ từ thấp đến cao được tiêu chuẩn hóa và thường gắn với hệ thống âm giai ngũ cung hoặc thất cung, tùy theo thể loại âm nhạc được biểu diễn. Đối với sáo Đô (C5) sáu lỗ bấm dùng để dạy cho SV năm thứ nhất Trường Đại học FPT, khi đóng cả sáu lỗ, âm thanh phát ra là nốt Đô, mở dần từ lỗ số 6 đến lỗ số 1 sẽ tạo nên các nốt cao hơn tương ứng với Rê, Mi, Pha, Son, La và Si.
Để ngón bấm được linh hoạt cần bổ sung cho SV những bài tập đặc thù cho từng ngón bấm, đặc biệt là các ngón có lực yếu như ngón đeo nhẫn. Gồm có bài tập ngón bấm cho tay phải, bài tập ngón bấm cho tay trái và bài tập kết hợp ngón bấm của hai tay. Trước khi bắt đầu thực hành, GV hướng dẫn SV xướng âm bản nhạc, thường các bài tập sẽ có cao độ và trường độ lặp lại nhiều để SV ôn đi ôn lại ngón bấm đạt đến mức độ thành thục.
Ví dụ 3: Bài tập ngón 3 tay trái (Bài số:1 tập phát âm nốt Fa – Son)
Ví dụ 4: Bài tập ngón 3 tay phải
4. Kỹ thuật đánh lưỡi đơn
Đánh lưỡi đơn là một kỹ thuật vô cùng quan trọng trong sáo trúc mà bắt buộc người chơi nào cũng phải thực hiện được bởi lẽ để tạo ra được những giai điệu mạch lạc, gọn gàng, những nét nhạc du dương nhưng lại tương phản giữa các nốt cứng nốt mềm thì không thể thiếu được kỹ thuật này. Kỹ thuật đánh lưỡi đơn được hiểu là khi chúng ta sử dụng lưỡi chặn đường hơi và bất ngờ thụt lưỡi lại để làn hơi bật ra mạnh hơn và đột ngột. Hình tượng dễ cảm nhận và thực hành nhất đó là hãy phát âm tiếng Việt chữ T to rõ ràng, sau đó thu dần khẩu hình giống như khẩu hình đang thổi sáo, lúc này âm thanh phát ra sẽ không còn vang ra giống chữ T nữa mà chủ yếu sẽ là âm của gió tuy nhiên chuyển động của lưỡi vẫn y nguyên. Tại thời điểm khẩu hình này chúng ta chỉ việc kề sáo lên môi và đón làn hơi trong trạng thái lưỡi đọc chữ T thì âm thanh sẽ phát ra dứt khoát mang đặc thù của kỹ thuật này. Trong thực hành biểu diễn sáo trúc, kỹ thuật lưỡi đơn được ứng dụng rộng rãi trong nhiều thể loại, từ các làn điệu dân ca truyền thống đến các tác phẩm cải biên mang tính chất giao thoa. Tuy nhiên, hiệu quả âm nhạc của kỹ thuật này phụ thuộc đáng kể vào độ chính xác trong điều tiết luồng hơi, độ linh hoạt của cơ miệng và đặc biệt là khả năng phối hợp giữa lưỡi và hơi thở. Sự thành thạo trong kỹ thuật lưỡi đơn không những góp phần nâng cao chất lượng âm thanh mà còn hỗ trợ người thổi thể hiện được sắc thái biểu cảm một cách tinh tế và thuyết phục.
Kết luận
Việc giảng dạy sáo trúc cho SV năm thứ nhất Trường Đại học FPT không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt một nhạc cụ truyền thống, mà còn là quá trình hình thành kỹ năng, rèn luyện tư duy nghệ thuật và nuôi dưỡng tình yêu văn hóa dân tộc. Những kỹ thuật cơ bản như cách cầm sáo, đặt môi, lấy hơi, xông hơi, ngón bấm và đánh lưỡi đơn là nền tảng không thể thiếu để SV làm chủ nhạc cụ, từ đó tiến đến biểu diễn hoàn chỉnh. Trong quá trình học, GV đóng vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn chi tiết, uốn nắn kịp thời và tạo môi trường luyện tập linh hoạt, sáng tạo. Đồng thời, việc kết hợp lý thuyết với thực hành, cá nhân với nhóm, truyền thống với ứng dụng hiện đại đã tạo nên sự cân bằng, giúp SV vừa nắm chắc kỹ thuật, vừa phát triển khả năng biểu cảm âm nhạc.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Trần Mạnh Hùng (2014), Giảng dạy nhạc tài tử cho sáo trúc tại Học viện Âm nhạc Huế, Luận văn Thạc sĩ, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, Hà Nội.
- Tống Văn Huề (2023), Dạy học sáo trúc cho học sinh Trường Trung cấp Văn hoá, Thể thao và Du lịch Bắc Giang, Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc, Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
- Trần Văn Khê, P.U.F (2000), Âm nhạc cổ truyền Việt Nam, bản dịch của Viện Âm Nhạc, Hà Nội.
- Lưu Xuân Mới (2000), Lý luận dạy học Đại học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
- 5. Lê Văn Phổ (2003), Bài tập kỹ thuật sáo trúc, Nhạc viện Hà Nội, Hà Nội.
- Nguyễn Hồng Thái (2000), Sách học sáo trúc, Nxb Viện Âm nhạc, Hà Nội.
- Nguyễn Hồng Thái (2003), Sáo trúc căn bản và nâng cao, Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
- Nguyễn Thị Trang (2018), Giảng dạy các tác phẩm mới cho sáo trúc hệ Trung cấp tại Trường Cao đẳng Nghệ thuật Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, Hà Nội.
- Đức Tùy (1978), Tự học sáo trúc, Nxb Văn hoá, Hà Nội.
- Tô Kiều Vân (2019), Tự học thổi sáo và ngâm thơ, Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
