PHÁP LAM DƯỚI GÓC NHÌN CỦA GEN Z: KHI THỜI TRANG LÀ CẦU NỐI VỚI VĂN HÓA
Bùi Thị Mai Anh
K16A – Ngành thiết kế thời trang
Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương
Thời trang đang trở thành một ngôn ngữ mạnh mẽ giúp thế hệ trẻ thể hiện bản sắc và quan điểm sống của mình. Với Gen Z, phong cách không chỉ là chuyện ăn mặc mà còn là cách kể câu chuyện cá nhân hay câu chuyện về nguồn gốc, văn hóa và giá trị mà họ muốn giữ lại giữa nhịp sống toàn cầu hóa. Trong hành trình tìm kiếm những yếu tố vừa mang dấu ấn riêng vừa khơi gợi niềm tự hào dân tộc, nhiều bạn trẻ bắt đầu hướng về các chất liệu văn hóa truyền thống Việt Nam. Bài viết này như một cuộc trò chuyện về cách mà người trẻ đang biến những gì tưởng chừng đã cũ kỹ thành xu hướng rất mới. Dù việc đưa yếu tố truyền thống vào thiết kế hiện đại không phải lúc nào cũng dễ dàng, nhưng chính những thử thách ấy lại là việc giữ gìn văn hóa không nhất thiết phải qua sách vở hay bảo tàng. Chỉ cần một cách ăn mặc sáng tạo, họ đã có thể kể lại câu chuyện của quá khứ theo một cách hoàn toàn mới mẻ và đầy tự hào.
Trong xu hướng đó, một vài nhà thiết kế trẻ bắt đầu lấy cảm hứng từ những họa tiết, màu sắc của Pháp Lam để in lên áo thun, làm thành túi xách hay phối màu cho váy, thì nó lại tạo nên một sự tò mò thú vị. Bài viết này không phải nói về một trào lưu đã ăn sâu, mà là về một hướng đi mới đang chập chững bắt đầu. Nó kể về việc làm thế nào để biến một di sản gần như bị lãng quên trở thành thứ mà các bạn trẻ có thể thấy đẹp, có thể thấy hợp gu và muốn khoác lên người. Sẽ chẳng dễ dàng gì, từ chuyện làm sao để không bị “sến” cho đến chuyện đưa nó ra thị trường. Nhưng có một sự thật là: giới trẻ ngày càng muốn tìm về những giá trị gốc rễ, và thời trang chính là cách dễ nhất để họ chạm vào những giá trị đó. Pháp Lam có thể sẽ là một câu chuyện đáng để khám phá, không phải như một môn lịch sử mà như một nguồn cảm hứng sáng tạo cho chính phong cách của họ.
Trong dòng chảy sáng tạo của giới trẻ hiện nay, Pháp Lam Huế đang được khai thác như một nguồn cảm hứng thời trang đầy mới mẻ. Vốn là một kỹ thuật trang trí tinh xảo, kết hợp men màu và kim loại trong nghệ thuật cung đình triều Nguyễn, Pháp Lam từng giữ vai trò quan trọng trong trang trí kiến trúc và nghi lễ cung đình. Theo thời gian, di sản này dần trở nên mờ nhạt và ít được công chúng trẻ biết đến. Tuy nhiên, trong bối cảnh sáng tạo ngày nay, cùng tinh thần hướng về giá trị văn hóa đặc sắc, việc ứng dụng Pháp Lam vào thiết kế thời trang dạo phố không chỉ góp phần bảo tồn di sản, mà còn mở ra hướng tiếp cận mới, giúp người trẻ đến gần hơn với văn hóa truyền thống trong nhịp sống hiện đại.
1. Hành trình hồi sinh của nghệ thuật Pháp Lam Huế
Sau hơn một thế kỷ tưởng chừng mai một, nghệ thuật Pháp lam Huế kỹ thuật tráng men trên kim loại từng rực rỡ dưới triều Nguyễn đang dần được khôi phục và phát triển trở lại. Trước đây, loại hình này từng là niềm tự hào của kinh đô, xuất hiện trên kiến trúc cung đình, đồ thờ tự và các vật phẩm trang trí. Tuy nhiên, sau thời kỳ phong kiến, Pháp lam bị thất truyền do thiếu người kế thừa, nguyên liệu khan hiếm và kỹ thuật phức tạp.
Khoảng hai thập niên trở lại đây, Huế bắt đầu phục dựng Pháp lam thông qua các dự án bảo tồn văn hoá và sự nỗ lực của một số nghệ nhân như Trần Độ, Nguyễn Xuân Tuyền… Họ đã dày công nghiên cứu tài liệu cũ, thử nghiệm men, kim loại và màu sắc để tái tạo lại kỹ thuật cổ. Vì vậy sau cuộc phục dựng đầu thế kỉ XXI vào nhưng năm 2000s, Pháp lam không chỉ trở lại trong các công trình trùng tu di tích mà còn xuất hiện ở nhiều sản phẩm ứng dụng đời sống.
Ngày nay, bên cạnh việc được trưng bày trong Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình Huế. Pháp lam còn được giới trẻ biết đến qua các cửa hàng lưu niệm, thiết kế trang sức, phụ kiện thủ công, và một số không gian nghệ thuật tại Huế. Dù chưa phổ biến rộng, nhưng sự quan tâm của thế hệ trẻ đặc biệt là những sinh viên mỹ thuật, thiết kế, du lịch đã góp phần tạo nên làn sóng nhỏ trong hành trình hồi sinh lại loại hình nghệ thuật truyền thống này. Sau nhiều thập kỷ tưởng chừng bị lãng quên, Pháp lam Huế – nghệ thuật tráng men trên kim loại tinh xảo thời triều Nguyễn đang dần hồi sinh, nhưng không phải bằng cách “quay về y hệt ngày xưa”, mà bằng cách bắt nhịp với thế hệ trẻ Gen Z vào đời sống đương đại.
Đối với Gen Z, Pháp lam không chỉ là nghề thủ công truyền thống mà còn là chất liệu sáng tạo để “mix & match” với phong cách hiện đại. Họ có thể dùng họa tiết Pháp lam để làm ra thiết kế trang sức, mặt dây chuyền, hoa tai, phụ kiện handmade. Hoặc dùng mạng xã hội để đăng lên Instagram, Tiktok, hoặc để bán trong các gian hàng nghệ thuật nhỏ. Cũng có một số bạn sinh viên thời trang đã chọn Pháp lam làm đề tài nghiên cứu, đưa vào đồ án thiết kế tốt nghiệp. Cũng có một vài người lựa chọn không gian quán, phối hợp cùng kính, gỗ, bê tông để tạo nên “góc Pháp lam” trong quán cafe, homestay Huế, dùng như chất liệu điểm nhấn mang bản sắc địa phương. Tuy nhiên, thực trạng vẫn còn nhiều thử thách do hi phí nguyên liệu cao & nhập khẩu: men thủy tinh chất lượng cao thường phải nhập từ Nhật, Trung Quốc, Nga có chi phí cao, nếu sai tỷ lệ là lãng phí lớn. Khó khăn kỹ thuật & tỉ mẩn: nếu nhiệt độ nung sai một chút, dây kim loại bị biến dạng, lớp men bị nứt vỡ, sản phẩm phải bỏ hoặc làm lại nhiều lần. Thiếu người thợ đào tạo chuyên sâu: những người trẻ làm Pháp lam phần lớn tự học, thiếu môi trường để học hỏi, ít người có thầy dẫn dắt.
Tuy nhiên gen Z với tinh thần dấn thân, tò mò và mong muốn giữ gìn văn hoá, họ vẫn đang tạo nên động lực mạnh mẽ cho sự hồi phục của Pháp lam Huế. Thay vì chỉ trưng bày trong bảo tàng Pháp lam giờ dần len lỏi vào đời thường, trong phụ kiện, không gian quán, sản phẩm decor, trong các workshop.
2. Giá trị nghệ thuật Pháp Lam Huế trong thời trang hiện đại
Từ kỹ thuật tráng men trên kim loại từng phục vụ cung đình triều Nguyễn, Pháp lam Huế nay đang dần có chỗ đứng mới trong thế giới thời trang. Nơi giá trị truyền thống được chuyển hóa thành cảm hứng sáng tạo đương đại.
Một trong những dấu ấn rõ ràng nhất là BST “Lam Vũ” của nhà thiết kế Lê Thanh Hòa (2017). Lấy cảm hứng trực tiếp từ nghệ thuật Pháp lam, bộ sưu tập thể hiện sự giao hòa giữa gam xanh lam cung đình, hoa văn men tráng và tinh thần Huế. Những thiết kế lấy cảm hứng từ Pháp Lam Huế được thể hiện qua phom dáng mềm mại, chi tiết thêu tay tinh xảo và các mảng trang trí ánh kim mô phỏng lớp men phủ trên kim loại. Vẻ đẹp sang trọng và tinh tế của chất liệu gấm lụa được tái hiện trong không gian trình diễn ngoài trời giữa cơn mưa xứ Huế.
Không chỉ dừng lại ở các nhà thiết kế chuyên nghiệp, tinh thần Pháp Lam còn được thế hệ trẻ tại Huế tiếp tục khai thác và phát huy, trong các kỳ Festival Nghề truyền thống Huế. Nhiều sinh viên của Trường Đại học Nghệ thuật Huế và Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật đã vận dụng màu men, họa tiết và kỹ thuật đặc trưng của Pháp Lam vào thiết kế áo dài, phụ kiện, túi xách hay trang sức thủ công. Những sáng tạo ấy cho thấy khả năng kết hợp hài hòa giữa yếu tố văn hóa truyền thống và thời trang ứng dụng, đồng thời khẳng định sức sống bền vững của nghệ thuật Pháp Lam trong đời sống đương đại.
Hình ảnh 1. NTK Lê Thanh Hoà “Cơn mưa Lam” trên sàn diễn tại Huế
(Nguồn: VNExpress, Thứ ba, 13/12/2016, 12:28 (GMT+7))
Hình ảnh 2. NTK Thuỷ Nguyễn bst “Mộng bình thường”
(Nguồn: Đông Du, Thứ hai, 12/10/2020 16:58 (GMT+7))
Bên cạnh đó, Thủy Nguyễn cũng là nhà thiết kế nổi tiếng đã đưa tinh thần cung đình Huế vào thời trang theo cách rất riêng. Trong đó bộ sưu tập tên Mộng ước Huế năm 2022 được nhà thiết kế tập trung khai thác màu men, họa tiết cổ và nét sang trọng của văn hóa cung đình. Với thế hệ Gen Z, Pháp Lam không chỉ có giá trị về mặt thẩm mỹ mà còn chứa đựng bản sắc và tinh thần thủ công, những yếu tố đang ngày càng được chú ý hơn trong xu hướng thời trang bền vững. Nhiều bạn trẻ lựa chọn học nghề và thực hành các kỹ thuật thủ công như Pháp Lam. Đối với thế hệ Gen Z, giá trị của Pháp Lam không chỉ nằm ở vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn ở bản sắc văn hóa và tinh thần thủ công, những yếu tố đang ngày càng được đề cao trong xu hướng thời trang bền vững.
3. Gen Z và cách tiếp cận di sản
Ngày nay, di sản không còn là khoảng cách giữa quá khứ và hiện tại. Với thế hệ Gen Z, đó là nguồn năng lượng sáng tạo, nơi họ có thể tìm thấy cảm hứng, cá tính và niềm tự hào về văn hoá truyền thống. Ở Huế, tinh thần ấy được thể hiện qua nhiều hoạt động ví dụ như tham gia workshop làm men, triển lãm nhỏ hay khám phá nghề Pháp lam trong khu vực Đại Nội, phường Thuận Thành. Người tham gia được tự tay pha màu, quan sát quy trình nung men, tìm hiểu nhiều hơn về sự công phu, tỉ mỉ và giá trị của từng tác phẩm. Chính sự tiếp nhận và làm mới ấy giúp giá trị truyền thống tiếp tục lan toả, tồn tại bền vững giữa thời đại toàn cầu hoá.
Chính sự tiếp cận này giúp di sản được hồi sinh trong nhịp sống hiện nay và tiếp tục khẳng định giá trị bền vững của văn hoá Việt giữa thời đại toàn cầu hoá. Với họ, văn hoá truyền thống không còn là điều xa cách hay chỉ dành cho thế hệ trước, mà là nguồn cảm hứng để sáng tạo, để khẳng định bản sắc cá nhân trong thời đại số. Thay vì tiếp cận theo lối “bảo tồn” nghiêm cẩn, Gen Z có xu hướng chạm vào di sản bằng sự tò mò và linh hoạt. Họ tiếp nhận, chọn lọc và biến tấu lại theo gu thẩm mỹ riêng, theo cách ăn mặc riêng như mặc áo dài phối sneaker, đưa họa tiết cổ vào thiết kế digital, hay sáng tạo video ngắn mang âm hưởng dân gian trên nền nhạc điện tử. Những sự phá cách này phản ánh một thái độ thực tế, Gen Z không muốn sống tách rời truyền thống, nhưng cũng không muốn bị trói buộc bởi khuôn mẫu cũ.
4. Gen Z thế hệ giữ gìn di sản bằng cá tính sáng tạo
Trước đây, việc gìn giữ di sản thường gắn với hình ảnh những nghệ nhân, những người lớn tuổi cần mẫn phục chế từng chi tiết hoa văn. Gen Z ngày nay thì lại đang làm điều đó theo cách rất riêng. Họ không tiếp cận Pháp lam Huế như một chất liệu xa xưa, mà coi đó là nguồn năng lượng thẩm mỹ để tạo dấu ấn cá nhân. Từ thời trang, nhiếp ảnh cho đến thiết kế đồ họa, Pháp lam xuất hiện trong các bộ sưu tập, phụ kiện hay dự án sáng tạo với sắc lam, họa tiết cung đình được làm mới. Nhiều bạn trẻ Huế đã bắt đầu kết hợp hoa văn Pháp lam trên áo, túi vải, phụ kiện hoặc tái hiện lại qua kỹ thuật in hiện đại, như một cách “chơi mà học” với di sản.
Giới trẻ không ràng buộc bởi lối truyền thống khắt khe. Họ có thể đặt Pháp lam cạnh chất liệu da, kim loại hay nhựa trong suốt để tạo nên một ngôn ngữ thẩm mỹ giao thoa giữa cổ và kim, giữa Huế và thế giới. Chính sự liều lĩnh, táo bạo và cá tính này khiến di sản trở nên sống động và việc giữ gìn văn hóa với Gen Z không còn là gánh nặng “trách nhiệm”, mà là niềm vui thể hiện bản thân. Gen Z yêu văn hoá truyền thống theo cách của thế hệ hôm nay, họ đang chứng minh rằng di sản không cần phải “được giữ nguyên” để tồn tại. Cách Gen Z mang di sản vào thời trang chứng minh rằng bảo tồn không chỉ là lưu giữ, mà là để di sản tiếp tục sống trong màu sắc, chất liệu và tinh thần của thời đại mới.
KẾT LUẬN
Từ một chất liệu tưởng chừng bị lãng quên, Pháp lam Huế đang từng bước trở lại đời sống đương đại nhờ những góc nhìn mới mẻ và táo bạo của thế hệ trẻ. Hành trình ấy không chỉ là sự hồi sinh của một loại hình nghệ thuật cung đình, mà còn phản ánh cách người Việt hôm nay đối thoại với quá khứ – cởi mở hơn, sáng tạo hơn, và gần gũi hơn. Với Gen Z, việc giữ gìn di sản không còn bị đóng khung trong hai chữ “bảo tồn”. Họ biết cách dùng nó để thể hiện cá tính và gìn giữ văn hoá truyền thống bằng những cách rất riêng. Chính sự kết nối tự nhiên ấy giúp di sản không bị phủ bụi thời gian mà trở thành một phần sống động của hiện tại. Khi truyền thống được làm mới qua bàn tay và tư duy của thế hệ trẻ thì thời trang không chỉ là lĩnh vực sáng tạo đơn thuần, nó có khả năng đưa các giá trị văn hoá đến gần hơn với cộng đồng. Khi những hoa văn xưa xuất hiện trên chất liệu, phom dáng và ngôn ngữ thiết kế hiện đại, di sản văn hoá bước vào đời sống với diện mạo mới. Chính trong sự chuyển động đó, thời trang trở thành cầu nối mềm mại nhất giữa ký ức và hiện đại, giữa nét truyền thống và tư duy tự do của Gen Z.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phan Thuận An (2008), Huế Xưa và Nay – Di tích & Danh thắng, Nxb Văn hoá thông tin.
2. Nhiều tác giả, Việt Anh dịch (2023), Huế đẹp như tranh, Tập san Bulletin des amis du vieux Hue, Nxb Thế Giới.
3. Nguyễn Khoa Diệu Hà (2024), Một thời mạ Huế, Nxb Lao động.
4. Nguyễn Thị Hạnh (2020), Pháp lam Huế – Di sản độc đáo của triều Nguyễn, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển.
5. Nguyễn Tiến Huy (2019), Gen Z – Đọc Vị Thế Hệ “Sống Ảo”, Nxb Văn hoá – Văn nghệ.
6. Trần Đức Anh Sơn (2021), Tổng quan về pháp lam và nhận thức mới về Pháp lam Huế thời Nguyễn, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển.
7. GS.TS. Ngô Đức Thịnh (2016), Giá trị văn hóa Việt Nam truyền thống và biến đổi, Nxb Chính trị quốc gia.
8. Đỗ Hữu Triết (2020), Phục chế và sản xuất thành công pháp lam trong trùng tu di tích Huế, Tạp chí Xứ Thanh.
9. Nguyễn Hữu Thông (2023), Mỹ Thuật Huế, Nxb Thế Giới.
10. Viện mỹ thuật (2000), Bản rập hoạ tiết mỹ thuật cổ Việt Nam, Nxb Mỹ thuật.
