BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN MỘT SỐ KỸ THUẬT HÁT BÀI CHÒI CƠ BẢN KẾT HỢP GÕ ĐỆM CHO HỌC SINH TẠI CÂU LẠC BỘ ÂM NHẠC TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ KIM ĐỒNG, THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG

Nguyễn Thị Phượng

Học viên K19 – Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc

Tại Trường THCS Kim Đồng, thành phố Đà Nẵng, mô hình CLB Âm nhạc đã được triển khai và duy trì trong nhiều năm qua, với sự tham gia tích cực của HS từ khối lớp 6 đến lớp 9. Từ khi nội dung hát Bài chòi kết hợp gõ đệm được đưa vào sinh hoạt định kỳ tại CLB, nhiều học sinh (HS) đã dần làm quen với cách điều tiết giọng hát theo làn điệu đặc trưng, biết cách giữ nhịp, gõ phách đúng tiết tấu và phối hợp một cách linh hoạt giữa phần lời và phần nhạc cụ đệm. Tuy nhiên, việc thể hiện đúng phong cách dân ca địa phương và thao tác gõ đệm vẫn còn là thách thức đối với nhiều em, do thiếu nền tảng kỹ thuật và phương pháp luyện tập bài bản. Điều này đặt ra yêu cầu cần có các biện pháp sư phạm cụ thể, phù hợp với lứa tuổi và đặc thù thể loại. Bài viết này nhằm đề xuất biện pháp rèn luyện một số kỹ thuật hát Bài chòi cơ bản kết hợp gõ đệm cho HS tại CLB Âm nhạc Trường THCS Kim Đồng, thành phố Đà Nẵng.

1. Kĩ thuật hát liền tiếng

Để giúp HS làm chủ kỹ thuật hát liền tiếng trong Bài chòi, giáo viên (GV) có thể triển khai một quy trình rèn luyện có hệ thống gồm các bước sau:

Bước 1: Cung cấp kiến thức lý luận cho HS

GV cần trang bị cho HS nền tảng lý luận cơ bản về kỹ thuật hát liền tiếng/liền giọng, tức là hát nối các âm, các từ trong một câu hát mà không ngắt hơi, giữ cho dòng âm thanh liên tục, mềm mại trong cùng một hơi thở. Đồng thời, GV cũng cần giúp HS hiểu rõ sự khác biệt giữa hát liền tiếng trong dân ca và kỹ thuật tương tự trong thanh nhạc cổ điển hoặc nhạc nhẹ. Việc so sánh giữa các thể loại dân ca (Quan họ, Ví dặm, Bài chòi…) giúp HS thấy được sự đa dạng về cách xử lý liền giọng của từng vùng miền.

Bước 2: Tập hát liền tiếng với mẫu âm cơ bản

Khi HS đã nắm vững kiến thức lý luận cơ bản, GV sẽ từng bước nâng cao độ khó với các mẫu âm phức tạp hơn. Sau đây là một mẫu luyện giọng có mức độ luyến tương đối khó, phù hợp để áp dụng sau khi HS đã thành thạo những bài luyện đơn giản và có thể vận dụng vào thực tế bài hát.

Bước 3: Vận dụng vào bài hát cụ thể

Sau khi luyện mẫu âm luyện thanh cơ bản sẽ vận dụng hát luyến vào bài hát như sau:

Ví dụ 1:

ĐIỆU HÒ QUẢNG

(Con Bánh ba)

(Trích)

Tập hát nối các âm trong một cụm ngắn:

GV chọn các cụm lời ca ngắn (2-3 từ), như mái chèo yêu cầu HS hát nối liền mà không ngắt âm. Hướng dẫn HS hát liền tiếng sao cho âm nọ nối liền với âm kia tạo độ mềm mại, với những nốt lên cao hát vang sáng, rõ ràng, đẩy hơi nhẹ nhàng.

Hát kết hợp với ngữ điệu kể chuyện:

GV gợi ý HS hát theo phong cách kể, thay vì “hát đều đều”, giúp nâng cao khả năng cảm xúc trong đường nét giai điệu. Có thể luyện tập theo lối “ngâm thơ – hát dân ca” để hình thành cảm nhận mềm mại.

2. Kĩ thuật rung giọng

Bước 1: Luyện rung trên nguyên âm:

Ví dụ 2:

GV hướng dẫn HS bắt đầu bằng việc ngân dài các nguyên âm mở (ví dụ: “a”, “ơ”, “i”), kết hợp rung nhẹ bằng điều tiết cơ hoành hoặc thanh quản.GV khuyến khích HS luyện rung tự nhiên, không gò ép, cảm nhận bằng tai thay vì mắt hoặc lực cơ.

Bước 2 : Luyện kĩ thuật rung giọng vào từ đơn và câu hát ngắn:

Sau khi làm chủ rung nguyên âm, HS được luyện ghép vào từ có nghĩa.

Chẳng hạn như từ “ơ” trong câu “Một cổ hai kê là anh chàng Chín gối… ơ” có thể rung nhẹ ở cuối để làm mềm giai điệu.

Bước 3: Kết hợp rung giọng với ngữ điệu kể chuyện

Dựa vào ví dụ trên, GV yêu cầu HS sử dụng rung giọng tại các điểm nhấn cảm xúc hoặc những câu hát có tính chất trữ tình, than thở, hoài niệm – những đặc trưng phổ biến trong lời ca Bài chòi. Tránh lạm dụng kĩ thuật rung ở mọi vị trí, nhằm giữ sự mộc mạc, gần gũi của chất dân gian.

3. Xử lí thanh điệu trong hát dân ca Bài chòi

Bước 1: Nghe – bắt chước theo ngữ điệu địa phương:

HS nghe các đoạn hát mẫu do nghệ nhân trình bày (ví dụ: NS Huyền Tân, NN Trịnh Công Sơn,…) để cảm nhận ngữ điệu và âm sắc đặc trưng. GV yêu cầu HS nhại lại từng câu, từng cụm từ, tập trung vào nhấn âm đúng vị trí thanh điệu. Ví dụ: câu hát “Hô hô, rứa mần răng chừ?” cần nhấn vào từ “hô” và “răng”, kết hợp thanh ngã – hỏi một cách dí dỏm.

Bước 2: Vận dụng vào bài hát cụ thể:

Ví dụ 3:

ĐIỆU HÒ QUẢNG

(Con Bánh ba)

(Trích)

Điệu Hò Quảng (Con bánh ba) sử dụng thể thơ lục bát, với lời ca: “Mái chèo lướt nhẹ ngân nga / Nhìn xa thấy chị Bánh Ba đưa đò”. GV yêu cầu HS đọc chú trọng ngắt nghỉ sau từng cụm từ:

Mái chèo / lướt nhẹ / ngân nga

Nhìn xa / thấy chị/ Bánh Ba / đưa đò

Tập hát nối các âm trong một cụm ngắn:

Trước khi hát, HS cần luyện đọc thơ, chú trọng ngữ điệu và khoảng dừng. Hoạt động này giúp HS nhận biết mối liên hệ giữa ngôn ngữ nói và ngôn ngữ hát, từ đó tránh hiện tượng hát sai dấu hoặc mất chất địa phương.

Kết hợp thanh điệu với các yếu tố khác: GV hướng dẫn HS gắn thanh điệu với luyến láy, rung giọng và biểu cảm gương mặt, nhằm tăng tính biểu cảm cho câu hát. Việc này đặc biệt quan trọng trong các lớp học tích hợp kỹ năng biểu diễn dân gian.

Qua hoạt động này, HS sẽ nhận diện được nhịp điệu của tiếng nói địa phương và kết nối được giữa cách nói – hát, từ đó tránh hát sai dấu thanh hoặc bỏ qua ngữ điệu đặc trưng. Việc luyện đọc lời ca theo tiết tấu cũng là bước đệm giúp HS xử lý đồng thời cả phần nhạc và phần lời, tạo nên sự hài hòa trong cách thể hiện làn điệu dân ca Bài chòi.

Bước 3: Sửa lỗi và củng cố

GV nhận diện những lỗi phổ biến của HS như: hát sai dấu thanh, bỏ qua âm nặng/âm hỏi, phát âm không đúng phương ngữ. Cần có hoạt động củng cố bằng cách cho HS ghép lời mới vào làn điệu Bài chòi có sẵn, vừa kiểm tra kỹ năng vừa khuyến khích sáng tạo.

4. Rèn luyện kĩ năng gõ tiết tấu trong hát Bài chòi

Quá trình rèn luyện kĩ năng gõ tiết tấu gồm các bước:

Bước 1: Cho HS nghe, quan sát các nghệ nhân trình diễn Bài chòi qua video, để nhận diện cách sử dụng song loan, trống trong ngữ cảnh cụ thể. GV tổ chức cho HS xem và quan sát video các nghệ nhân biểu diễn Bài chòi, giúp các em trực tiếp nhận diện cách sử dụng song loan, trống và các nhạc cụ gõ khác trong từng ngữ cảnh cụ thể. Qua đó, HS hiểu rõ vai trò của nhạc cụ trong việc tạo nhịp, dẫn dắt tiết tấu và hỗ trợ cảm xúc cho bài hát. Việc quan sát trực quan này cũng giúp HS hình dung sinh động hơn về không gian biểu diễn và kỹ thuật phối hợp giữa hát và nhạc cụ. Đây là bước quan trọng để HS dễ dàng vận dụng khi thực hành sau này

Bước 2: Thực hành đọc, gõ mẫu tiết tấu từng loại nhạc cụ đơn giản trên bàn hoặc mặt phẳng trước khi chuyển sang nhạc cụ thật.

Rèn luyện kỹ năng gõ đệm trong Bài chòi là một quá trình đòi hỏi sự kiên trì, tập trung và thực hành có hệ thống. Không giống như việc học hát, kỹ thuật gõ đệm không chỉ yêu cầu HS có khả năng cảm thụ âm nhạc tốt mà còn phải biết cách phối hợp với giọng hát, nhạc cụ và các thành viên khác trong nhóm biểu diễn. Chính vì vậy, việc xây dựng một lộ trình luyện tập hợp lý, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành sẽ giúp HS từng bước nâng cao kỹ năng, từ việc giữ nhịp cơ bản đến làm chủ các mô hình tiết tấu đặc trưng của Bài chòi. Đồng thời, quá trình này còn góp phần rèn luyện tính kỷ luật, khả năng quan sát và phản xạ âm thanh linh hoạt của học sinh trong môi trường biểu diễn tập thể. Đây là tiền đề quan trọng giúp các em phát triển kỹ năng trình diễn một cách toàn diện và chuyên nghiệp hơn.

Một trong những yếu tố quan trọng nhất khi học gõ đệm là luyện tập giữ nhịp và cảm nhận tiết tấu. Nhạc cụ gõ trong Bài chòi không chỉ đóng vai trò giữ nhịp mà còn tạo điểm nhấn, làm tăng sức hấp dẫn cho bài hát. Vì vậy, HS cần bắt đầu bằng việc luyện tập nhịp cơ bản, gõ theo các phách chính để tạo nền tảng vững chắc. Ví dụ, khi học bài Con bánh ba theo điệu Hò Quảng, HS có thể tập gõ đều theo từng phách của song loan, rồi đến trống đế để làm quen với nhịp điệu trước khi kết hợp với lời hát.

Bước 3: Kết hợp luyện gõ theo lời hát – ví dụ, GV gõ một mẫu, HS hát theo hoặc ngược lại.

Việc kết hợp luyện gõ nhạc cụ theo lời hát giúp học sinh rèn khả năng phối hợp nhịp nhàng giữa tiết tấu và giai điệu. Ví dụ, giáo viên có thể gõ trước một mẫu nhịp và học sinh hát theo, hoặc học sinh hát trước rồi giáo viên gõ đệm, từ đó tăng sự nhạy bén và phản xạ âm nhạc.

Bước 4: Tổ chức hoạt động “hát – gõ phối hợp nhóm”, mỗi nhóm có một nhiệm vụ riêng: nhóm hát, nhóm gõ giữ nhịp, nhóm gõ hiệu ứng phụ họa.

Hoạt động “hát – gõ phối hợp nhóm” giúp học sinh rèn kỹ năng làm việc nhóm và nâng cao khả năng phối hợp nhịp nhàng giữa hát và nhạc cụ. Mỗi nhóm đảm nhiệm một vai trò: nhóm hát thể hiện giai điệu chính, nhóm gõ song loan đảm bảo tiết tấu ổn định, trong khi nhóm gõ trống hiệu ứng tạo điểm nhấn và làm phong phú thêm phần trình diễn

KẾT LUẬN

Từ thực tiễn giảng dạy tại CLB Âm nhạc Trường THCS Kim Đồng, có thể khẳng định rằng việc rèn luyện kỹ thuật hát Bài chòi kết hợp gõ đệm cho HS không chỉ góp phần phát triển năng lực cảm thụ và thể hiện âm nhạc dân gian mà còn nâng cao ý thức gìn giữ di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Các kỹ thuật hát Bài chòi cơ bản đã trình bày trong bài viết như: luyện kỹ thuật hát liền tiếng, rung giọng, xử lý thanh điệu và gõ tiết tấu dân gian đều hướng tới mục tiêu hình thành kỹ năng biểu diễn toàn diện, phù hợp với lứa tuổi THCS. Thông qua quá trình luyện tập bài bản, kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, giữa cá nhân và nhóm, học sinh không chỉ làm chủ được kỹ thuật mà còn phát triển khả năng phối hợp, tư duy sáng tạo và cảm xúc nghệ thuật.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Hoàng Chương chủ biên (2007), Bài chòi và dân ca liên khu 5, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội.
Trương Quang Minh Đức (2022), Dạy học hát dân ca Bài chòi và Lý Quảng Nam cho học sinh Trung học cơ sở, Luận án Tiến sĩ Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
Nguyễn Thị Ái Hoa (2015), Bài chòi dưới góc nhìn văn hóa học (Trường hợp tỉnh Bình Định), Luận văn Thạc sĩ Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam.
Trần Ngọc Lan (2011), Phương pháp hát tốt tiếng Việt trong nghệ thuật ca hát, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
Hoàng Long, Hoàng Lân (2010), Phương pháp dạy học âm nhạc, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
Trương Đình Quang (2009), Ca nhạc Bài chòi, ca nhạc kịch hát Bài chòi, Nxb Đà Nẵng.
Lê Anh Tuấn (2010), Phương pháp dạy âm nhạc ở trường Tiểu học và Trung học cơ sở, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
Lê Anh Tuấn, Nguyễn Phúc Linh (2016), Phương pháp tư duy tích cực và sáng tạo trong giáo dục âm nhạc, Nxb Hồng Đức, Hà Nội.