ĐƯA NGHỆ THUẬT QUẠT GIẤY CHÀNG SƠN VÀO DẠY HỌC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM SÁNG TẠO

Nguyễn Thị Liên

Học viên K15 – Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Mĩ thuật

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, việc tổ chức hoạt động trải nghiệm (HĐTN) sáng tạo cho học sinh (HS) tiểu học ngày càng được chú trọng như một hướng đi quan trọng nhằm phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực. HĐTN không chỉ giúp các em vận dụng kiến thức vào thực tiễn, mà còn tạo môi trường nuôi dưỡng khả năng sáng tạo, tư duy thẩm mỹ và các kỹ năng sống thiết yếu. Trong dòng chảy văn hóa dân gian Việt Nam, quạt giấy Chàng Sơn (xã Tây Phương, Hà Nội) từ lâu đã trở thành sản phẩm thủ công mỹ nghệ mang nhiều giá trị thẩm mỹ và tinh thần. Không chỉ gắn bó với đời sống sinh hoạt thường ngày, quạt giấy còn ẩn chứa những tinh hoa văn hóa, nghệ thuật độc đáo của làng nghề truyền thống. Nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn, với đặc điểm độc đáo về chất liệu, cấu trúc và họa tiết trang trí, là một loại hình di sản giàu giá trị giáo dục. Việc lồng ghép nghệ thuật quạt giấy vào HĐTN không chỉ mang đến cơ hội để HS hiểu và trân trọng di sản văn hóa, mà còn khơi gợi sự hứng thú học tập, góp phần phát triển năng lực thẩm mỹ và tình yêu văn hóa dân tộc ngay từ bậc học đầu đời. Bài viết này trình bày một số biện pháp đưa nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn trong HĐTN sáng tạo của học sinh HS tiểu học.

1. Đặc điểm tạo hình quạt giấy Chàng Sơn

Đặc điểm tạo hình quạt giấy Chàng Sơn thể hiện rõ sự kết tinh giữa kỹ thuật thủ công truyền thống và giá trị văn hóa, nghệ thuật của làng nghề.

Trước hết, yếu tố chất liệu được coi là nền tảng tạo nên bản sắc của sản phẩm. Nan quạt chủ yếu được làm từ tre già, dẻo dai, đã qua quá trình ngâm xử lý dài ngày để đảm bảo độ bền, khi xòe tạo nên độ cân đối và âm thanh đặc trưng. Bên cạnh đó, gỗ được dùng cho tay cầm hoặc khung viền các loại quạt cao cấp, có thể chạm khắc, khảm trai, sơn son thếp vàng để tăng tính thẩm mỹ. Mặt quạt thường sử dụng giấy dó nổi tiếng bền, dai, dễ ăn màu, phù hợp để vẽ tranh phong cảnh, thư pháp; hoặc lụa mềm mại, bóng đẹp, giữ màu tốt, thường dùng trong quạt nghệ thuật và quạt biểu diễn. Sự lựa chọn chất liệu vừa mang tính ứng dụng vừa thể hiện thẩm mỹ tinh tế của nghệ nhân.

Về cấu trúc, quạt Chàng Sơn gồm ba bộ phận chính: nan quạt, mặt quạt và chốt liên kết. Sự kết hợp hài hòa tạo nên sản phẩm bền chắc, dễ sử dụng và giàu tính nghệ thuật. Hình dáng quạt đa dạng từ loại nhỏ gọn phục vụ sinh hoạt, đến loại lớn hoành tráng cho biểu diễn, trang trí. Mỗi chiếc quạt khi xòe ra như một bức tranh thu nhỏ, vừa hữu ích vừa giàu giá trị biểu tượng.

Ngoài ra, các đề tài trang trí phong phú trên mặt quạt cũng góp phần khẳng định giá trị tạo hình. Phổ biến nhất là phong cảnh quê hương, tranh chữ thư pháp và các sáng tác theo đơn đặt hàng. Đây không chỉ là yếu tố thẩm mỹ mà còn là phương tiện truyền tải thông điệp văn hóa, tâm tư nghệ sĩ. Nhờ đó, quạt giấy Chàng Sơn không chỉ là vật dụng sinh hoạt mà còn trở thành tác phẩm nghệ thuật, mang đậm hồn quê và bản sắc Việt Nam.

2. Một số biện pháp đưa nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn vào hoạt động trải nghiệm sáng tạo cho học sinh tiểu học

2.1. Tích hợp nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn trong các chủ đề mĩ thuật gắn với văn hóa dân gian

Tích hợp nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn vào các chủ đề mĩ thuật gắn với văn hóa dân gian không chỉ góp phần bảo tồn di sản mà còn mang lại hiệu quả giáo dục thẩm mỹ và sáng tạo cho HS tiểu học. Quạt giấy, với giá trị đặc trưng về chất liệu, cấu trúc và hoa văn, khi được đưa vào bài học sẽ trở thành phương tiện trực quan sinh động, giúp HS hiểu sâu hơn về nghệ thuật dân gian. Giáo viên (GV) có thể lồng ghép quạt giấy trong các chủ đề như “Đồ chơi truyền thống”, “Nét đẹp quê hương”, để HS quan sát, phân tích và thực hành. Hoạt động có thể từ vẽ lại họa tiết dân gian đến tự làm và trang trí quạt, qua đó phát triển kỹ năng thẩm mỹ, tư duy sáng tạo và năng lực hợp tác. Biện pháp này tạo sự gắn kết giữa lý thuyết và thực hành, giữa nghệ thuật và văn hóa, góp phần nuôi dưỡng lòng tự hào, ý thức gìn giữ bản sắc dân tộc trong thế hệ trẻ.

2.2. Tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo với nhiều hình thức trang trí quạt giấy

Tổ chức HĐTN sáng tạo với nhiều hình thức trang trí quạt giấy là một biện pháp hiệu quả nhằm đưa nghệ thuật truyền thống đến gần hơn với HS, đồng thời góp phần phát triển năng lực thẩm mỹ, tư duy sáng tạo và tinh thần hợp tác. Quạt giấy Chàng Sơn không chỉ đơn thuần là sản phẩm thủ công mà còn hàm chứa giá trị văn hóa, lịch sử và nghệ thuật sâu sắc. Khi đưa vào trường học, quạt giấy trở thành công cụ giáo dục đa năng, giúp HS vừa rèn kỹ năng tạo hình vừa tiếp cận, khám phá và tái hiện di sản văn hóa qua thực hành nghệ thuật.

Để thực hiện, GV có thể tổ chức nhiều hình thức trang trí đa dạng: vẽ hoa văn dân gian trực tiếp lên quạt, in hình từ lá cây hoặc hoa tươi, dán thêm họa tiết bằng giấy màu, vải vụn, hạt cườm, hoặc áp dụng kỹ thuật phối màu hiện đại. Sự phong phú này mở ra nhiều lựa chọn sáng tạo, đồng thời giúp HS hình thành kỹ năng quan sát, lựa chọn và xử lý chất liệu. Hoạt động có thể tiến hành cá nhân để khẳng định phong cách riêng hoặc theo nhóm nhằm rèn luyện tinh thần hợp tác, phân công nhiệm vụ và chia sẻ ý tưởng. Khi sản phẩm hoàn thành, GV có thể tổ chức triển lãm nhỏ trong lớp hoặc toàn trường. HS sẽ thuyết trình, giải thích về chủ đề, chất liệu và kỹ thuật trang trí, từ đó nâng cao sự tự tin và khả năng trình bày. Ngoài phạm vi lớp học, hoạt động còn có thể gắn kết với làng nghề Chàng Sơn, nơi HS được giao lưu, học hỏi trực tiếp từ nghệ nhân, tạo sự kết nối giữa lý thuyết và thực tiễn. Đây là cách nuôi dưỡng tình yêu văn hóa dân gian, đồng thời khẳng định giá trị bền vững của nghệ thuật quạt giấy trong đời sống hiện đại.

2.3. Lồng ghép nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn trong hoạt động ngoại khóa và dự án liên môn

Lồng ghép nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn trong hoạt động ngoại khóa và dự án liên môn là biện pháp quan trọng nhằm mở rộng không gian giáo dục, đưa di sản truyền thống đến gần HS, đồng thời nuôi dưỡng thẩm mỹ, sáng tạo và tình yêu văn hóa dân tộc. Khác với giờ học chính khóa, ngoại khóa tạo điều kiện để HS trải nghiệm trong môi trường sinh động, gắn với thực tiễn. Nhà trường có thể tổ chức các hoạt động như triển lãm quạt giấy do HS làm, trình diễn thời trang với quạt, hay giao lưu nghệ nhân. Đây không chỉ là sân chơi nghệ thuật mà còn gắn kết gia đình, cộng đồng và khơi dậy niềm tự hào văn hóa.

Bên cạnh đó, các dự án liên môn giúp HS học tập tích hợp, kết nối kiến thức nhiều lĩnh vực. Môn Tiếng Việt có thể gắn với ca dao, tục ngữ, sáng tác thơ về quạt; Lịch sử khai thác nguồn gốc và vai trò của nghề quạt; Toán ứng dụng hình học, tỷ lệ trong thiết kế nan quạt; Mỹ thuật giữ vai trò trung tâm với kỹ năng trang trí, phối màu. Thông qua đó, HS vừa học kiến thức vừa phát triển kỹ năng mềm: làm việc nhóm, nghiên cứu, quản lý thời gian, thuyết trình và phản biện. Ví dụ, một dự án “Hơi thở truyền thống trong cuộc sống hiện đại” cho HS thiết kế quạt ứng dụng trong trang trí, biểu diễn hoặc quà lưu niệm, kết thúc bằng triển lãm hoặc “chợ phiên văn hóa học đường”. Hoạt động này không chỉ rèn năng lực sáng tạo mà còn giáo dục thái độ trân trọng lao động, gìn giữ di sản. Nhờ vậy, nghệ thuật quạt giấy không dừng lại ở lớp học mà lan tỏa trong cộng đồng, trở thành cầu nối giữa nhà trường và xã hội, vừa bảo tồn văn hóa vừa khẳng định giá trị ứng dụng trong đời sống hiện đại.

3. Kết luận

Trên cơ sở tìm hiểu đặc điểm quạt giấy truyền thống, các biện pháp như tích hợp trong chủ đề mỹ thuật, tổ chức HĐTN đa dạng, hay lồng ghép vào ngoại khóa và dự án liên môn đều góp phần phát huy giá trị của di sản, tạo cơ hội cho HS rèn luyện kỹ năng, phát triển tư duy sáng tạo và nuôi dưỡng tình yêu nghệ thuật. Đây cũng là cách thức thiết thực để gắn kết nhà trường với cộng đồng, đưa văn hóa truyền thống đến gần hơn với thế hệ trẻ. Qua đó, quạt giấy Chàng Sơn không chỉ được bảo tồn mà còn được phát huy, lan tỏa trong đời sống hiện đại. Như thế, Việc đưa nghệ thuật quạt giấy Chàng Sơn vào HĐTN sáng tạo của HS tiểu học không chỉ mang ý nghĩa giáo dục, mà còn mang ý nghĩa văn hóa, xã hội.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Bộ Giáo dục và Đào tạo (2015), Tài liệu dạy học mĩ thuật dành cho giáo viên tiểu học, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
Nguyễn Thị Thu Hà (2018), “Nghệ thuật làm quạt giấy truyền thống của làng Chàng Sơn”, Tạp chí Văn hóa dân gian Việt Nam, số 9, tr.58-65.
Nguyễn Thị Thu Hà (2020), “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong dạy học Mĩ thuật tiểu học theo hướng phát triển năng lực học sinh”, Tạp chí Khoa học giáo dục Việt Nam, số 4, tr.33-40.
Nguyễn Thị Nhung (chủ biên), Nguyễn Thị Hậu, Nguyễn Quỳnh Nga, Ong Thị Quý Nhâm, Nguyễn Khắc Tú, Phạm Văn Thuận, Lê Thúy Quỳnh (2018), Dạy Mĩ thuật lớp 1, 2, 3, 4, 5 theo định hướng phát triển năng lực (vận dụng phương pháp mới của Dự án hỗ trợ giáo dục Mĩ thuật Tiểu học do Vương quốc Đan Mạch tài trợ), Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
Đỗ Lai Thúy (2015), Nghệ thuật truyền thống Việt Nam – Nghề làm quạt giấy Chàng Sơn, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội.
Nguyễn Quốc Toản, Triệu Khắc Lễ (1998), Mĩ thuật và phương pháp giảng dạy – Tập II, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
Nguyễn Thu Tuấn (2011), Phương pháp dạy học Mĩ thuật (Tập 1 + Tập 2), Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.