GIÁO DỤC THẨM MĨ CHO HỌC SINH TIỂU HỌC QUA NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH MẶT NẠ GIẤY BỒI TRUYỀN THỐNG

Trần Thị Ánh Ngọc

Học viên K15 – Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Mỹ thuật

Mở đầu

Trong di sản văn hóa Việt Nam, nghệ thuật dân gian vừa lưu giữ ký ức lịch sử, tri thức cộng đồng, vừa nuôi dưỡng những giá trị thẩm mĩ dân gian mộc mạc và giàu biểu cảm. Bên cạnh dòng tranh dân gian, múa rối nước hay đồ chơi thủ công, đặc biệt mặt nạ giấy bồi truyền thống được sử dụng trong lễ hội Trung thu miền Bắc trở thành loại hình đặc sắc với tạo hình mộc mạc, sắc màu rực rỡ và gắn liền với các nhân vật quen thuộc như ông Địa, chú Cuội, thỏ ngọc, hề, hổ…. Trong bối cảnh đổi mới giáo dục, việc đưa mặt nạ giấy bồi truyền thống lễ Trung thu vào dạy học mĩ thuật vừa phù hợp lứa tuổi học sinh, vừa mở rộng trải nghiệm quan sát, thực hành và giao lưu văn hoá. Hoạt động này có tính khả thi cao nhờ tận dụng những vật liệu tái chế giúp tiết kiệm chi phí, góp phần giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, đồng thời phát triển sự khéo léo, hứng thú và tư duy sáng tạo cho học sinh.

Nội dung

2.1. Nghệ thuật tạo hình mặt nạ giấy bồi truyền thống

Mặt nạ giấy bồi truyền thống Trung thu không chỉ mang giá trị thẩm mĩ mà còn là phương tiện truyền tải niềm vui, sự hồn nhiên của trẻ em và gắn kết cộng đồng trong không khí vui tươi của mùa lễ hội. Việc nghiên cứu về ngôn ngữ tạo hình của các loại mặt nạ giấy bồi truyền thống Trung thu là một cách để hiểu rõ hơn về sự biến đổi và sáng tạo trong nghệ thuật tạo hình dân gian, đồng thời làm cơ sở để ứng dụng vào dạy học mĩ thuật cho học sinh.

Đường nét

Mặt nạ giấy bồi Trung thu miền Bắc mang đặc trưng giản lược nhưng giàu biểu cảm, phản ánh tinh thần tạo hình dân gian Việt Nam. Các nét vẽ thường dứt khoát, ít chồng lớp, nhấn mạnh sự sống động và tự nhiên hơn là chi tiết tỉ mỉ. Hệ thống đường nét được tổ chức logic, liên kết mắt, mày, miệng và gò má thành tổng thể hài hòa, khiến những chiếc mặt nạ tưởng như vô tri trở nên có hồn, thể hiện rõ tính cách của từng nhân vật.

Bố cục

Hầu hết mặt nạ giấy bồi tuân theo sự đối xứng và hài hòa. Các yếu tố trên khuôn mặt như mắt, mũi, miệng, lông mày được sắp đặt rõ ràng, một số chi tiết được phóng to hoặc nhấn mạnh nhằm làm nổi bật đặc trưng nhân vật. Chính sự cân xứng và đơn giản trong bố cục giúp chiếc mặt nạ trở nên nổi bật và dễ gây ấn tượng trong trong không gian lễ hội.

Màu sắc

Cùng với đặc trưng tạo hình giản lược của mỹ cảm dân gian Việt Nam, mặt nạ giấy bồi sử dụng hệ màu giàu tính biểu tượng. Các gam màu đỏ, vàng, xanh, trắng và đen thường được phối hợp một cách táo bạo. Màu đỏ thể hiện sự may mắn, ấm áp; màu vàng gợi ánh sáng rực rỡ; màu xanh tạo sự cân bằng; màu trắng làm nền; còn màu đen thường dùng để tạo viền, làm rõ các chi tiết. Chẳng hạn, mặt nạ ông Địa thường kết hợp màu đỏ và vàng để gợi hình ảnh phúc lộc, sự sung túc và vui vẻ; trong khi mặt nạ hổ sử dụng vàng phối đen nhằm nhấn mạnh sức mạnh, sự dũng mãnh và uy quyền. Những cách phối màu giàu tính biểu tượng này không chỉ phù hợp với điều kiện thủ công truyền thống mà còn khiến mặt nạ trở thành điểm nhấn sinh động trong không gian lễ hội Trung thu, đặc biệt cuốn hút đối với trẻ em.

Mảng và hình khối

Các mảng sử dụng trong mặt nạ giấy bồi Trung thu được xử lý giản lược, nhấn mạnh các mảng màu rõ rệt, tách bạch, không chồng chéo phức tạp. Mỗi mảng màu thường gắn với một chi tiết cụ thể như mảng đỏ cho gò má hoặc môi, mảng trắng cho nền khuôn mặt, mảng đen cho lông mày, ria mép hay viền mắt. Chính sự phân chia mảng dứt khoát này tạo nên ấn tượng trực diện, giúp nhân vật trên mặt nạ nổi bật và dễ nhận diện ngay trong không gian lễ hội.

Hình khối chủ yếu dựa trên cấu trúc oval hoặc tròn của khuôn mặt, được biến tấu thành các dạng khối tròn căng, khối gồ nhẹ hay khối mềm mại phù hợp với đặc trưng nhân vật. Sự giản lược trong mảng và hình khối không chỉ khiến mặt nạ dễ sản xuất bằng kỹ thuật bồi giấy, mà còn tạo nên vẻ hồn nhiên, sinh động, phù hợp với không khí lễ hội Trung thu.

Giá trị của nghệ thuật tạo hình mặt nạ giấy bồi truyền thống

Nghệ thuật mặt nạ giấy bồi không chỉ là sản phẩm thủ công, mà còn là biểu tượng văn hóa gắn liền với Trung thu, một trong những lễ hội quan trọng của người Việt. Mỗi chiếc mặt nạ đều gửi gắm thông điệp dân gian: chú Tễu hồn nhiên, ông Địa vui nhộn, hổ mạnh mẽ hay thỏ nhanh nhẹn, qua đó phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan và đời sống tinh thần phong phú của cộng đồng. Không chỉ là món đồ chơi tuổi thơ, mặt nạ còn là biểu tượng của niềm vui đoàn viên, tinh thần lễ hội và sự kết nối cộng đồng qua nhiều thế hệ. Đồng thời, nó mang giá trị giáo dục thẩm mĩ, giúp trẻ em vừa vui chơi vừa tiếp nhận tri thức văn hóa dân gian một cách tự nhiên.

2.2. Một số biện pháp vận dụng nghệ thuật mặt nạ giấy bồi truyền thống vào dạy học mĩ thuật cho học sinh tiểu học

Việc đưa nghệ thuật mặt nạ giấy bồi truyền thống vào chương trình mĩ thuật lớp 3 không chỉ mang ý nghĩa thẩm mĩ mà còn góp phần giáo dục văn hóa, lịch sử, nuôi dưỡng ý thức bảo tồn văn hóa dân gian ở thế hệ trẻ. Để đảm bảo hiệu quả thực tiễn, bên cạnh việc xác định mục tiêu và phương pháp, cần xây dựng các biện pháp vận dụng cụ thể, có tính khả thi. Dựa trên đặc điểm tâm sinh lý của lứa tuổi và định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới, tác giả đề xuất một số hướng tiếp cận tiêu biểu sau:

Vận dụng ngôn ngữ tạo hình vào dạy học thực hành sáng tạo, kết hợp hoạt động triển lãm và tổ chức cuộc thi vẽ mặt nạ

Ngôn ngữ tạo hình của mặt nạ truyền thống bao gồm đường nét, màu sắc, bố cục, mảng và hình khối, giúp học sinh nhận diện phong cách biểu đạt dân gian. Trong quá trình dạy học, giáo viên có thể tổ chức cho học sinh quan sát, thảo luận và phân tích đặc điểm tạo hình của các loại mặt nạ tiêu biểu như mặt nạ ông Địa, hề, thỏ ngọc hay hổ,… từ đó hướng dẫn học sinh thực hành thiết kế, vẽ trang trí và thuyết trình ý tưởng của mình. Đây là bước quan trọng trong việc rèn luyện năng lực thẩm mĩ đồng thời khơi gợi khả năng sáng tạo của học sinh.

Xây dựng mô hình lớp học trải nghiệm chủ đề “Trung thu vui vẻ” (tổ chức hoạt động thực hành làm mặt nạ giấy bồi)

Không gian lớp học được biến đổi thành “không gian lễ hội Trung thu truyền thống” với những chiếc đèn ông sao, mâm cỗ đầy, trống múa lân và sản phẩm mặt nạ của học sinh thông qua hoạt động trải nghiệm. Học sinh trải nghiệm qua các bước: khám phá, sáng tạo cá nhân, thực hành nhóm và trưng bày sản phẩm. Mô hình này gắn kết học tập với văn hóa lễ hội, khơi gợi cảm xúc thẩm mĩ và hình thành kỹ năng hợp tác, giao tiếp. Học sinh được tham gia trực tiếp vào quy trình thủ công: xé, dán, phơi khô, tô màu và hoàn thiện mặt nạ. Quá trình này vừa hình thành kỹ năng thủ công, vừa tạo cơ hội trải nghiệm tinh thần lao động nghệ nhân. Hoạt động thực hành giúp học sinh rèn tính kiên nhẫn, cẩn thận và phát triển tư duy tạo hình qua tiếp xúc vật liệu thật.

Phát triển dự án học tập dựa trên trải nghiệm thực hành làm mặt nạ giấy bồi và tổ chức sự kiện giao lưu cộng đồng

Phát triển dự án học tập dựa trên trải nghiệm làm mặt nạ giấy bồi và tổ chức sự kiện giao lưu cộng đồng được xem là biện pháp hiệu quả trong dạy học mĩ thuật. Học sinh được chia nhóm để tìm hiểu lịch sử, ý nghĩa và quy trình làm mặt nạ truyền thống, đồng thời phỏng vấn người lớn hoặc tham khảo tư liệu địa phương. Sau đó, các em phác thảo ý tưởng, lựa chọn nhân vật, tiến hành bồi giấy, vẽ trang trí và hoàn thiện sản phẩm. Hoạt động này không chỉ rèn luyện kỹ năng hợp tác, sáng tạo, thuyết trình mà còn tạo cơ hội kết nối giữa gia đình, nhà trường và cộng đồng. Qua đó, học sinh hình thành ý thức giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống thông qua trải nghiệm cụ thể.

Ứng dụng công nghệ hỗ trợ dạy học sáng tạo và tổ chức triển lãm trực tuyến

Việc ứng dụng công nghệ trong dạy học mĩ thuật giúp đổi mới phương pháp, tạo hứng thú và mở rộng không gian giáo dục cho học sinh tiểu học. Giáo viên sử dụng phương tiện số như máy chiếu, bảng tương tác, phần mềm như PowerPoint, Canva, Google Slides để giới thiệu cho học sinh về tư liệu mặt nạ truyền thống. Đồng thời, hướng dẫn học sinh thử thiết kế, phối màu trên Canva, chia sẻ sản phẩm qua Padlet, sau đó tổ chức triển lãm trực tuyến trên Google Sites với chủ đề “Trung thu của em: Mặt nạ và ước mơ”, tạo không gian lan toả và kết nối cộng đồng.

Tăng cường tích hợp liên môn và kết nối với văn hóa lễ hội thực tiễn

Đây là một trong những định hướng quan trọng để phát huy giá trị giáo dục của nghệ thuật tạo hình mặt nạ giấy bồi trong dạy học mĩ thuật ở tiểu học. Thông qua việc tích hợp bài học mĩ thuật với các môn học như Tiếng Việt, Lịch sử – Địa lí, Âm nhạc hay Hoạt động trải nghiệm giúp học sinh hiểu sâu hơn về nghệ thuật tạo hình mặt nạ giấy bồi Trung thu, đồng thời phát triển tư duy tổng hợp, khả năng sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức nhiều lĩnh vực. Sự kết nối này mở rộng trải nghiệm học tập, gắn liền kiến thức với thực tiễn đời sống.

Kết nối với nghệ nhân làm mặt nạ giấy bồi để lan tỏa giá trị văn hóa và nâng cao chất lượng trải nghiệm học tập

Dưới góc độ sư phạm, đây là hình thức “mở rộng không gian học tập”, bài học mĩ thuật không chỉ đơn thuần là giờ thực hành tạo hình, mà còn là một hành trình văn hóa, nơi học sinh trở thành người kế thừa, người gìn giữ, người sáng tạo và tái hiện di sản bằng chính góc nhìn trẻ thơ và sức tưởng tượng của mình. Ở hoạt động này, giáo viên mĩ thuật giữ vai trò trung tâm trong việc xây dựng kế hoạch mời nghệ nhân, tổ chức hoạt động chuyên đề hay hoạt động ngoại khóa trải nghiệm. Qua những hoạt động này, tạo điều kiện để học sinh được quan sát, trò chuyện và cùng nghệ nhân thực hành làm mặt nạ giấy bồi.
3. Kết luận

Việc đưa nghệ thuật mặt nạ giấy bồi truyền thống vào dạy học mĩ thuật ở tiểu học không chỉ góp phần rèn luyện năng lực thẩm mĩ và phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh, mà còn giúp các em thêm hiểu biết, yêu quý và tự hào về di sản văn hóa dân tộc. Thông qua các biện pháp như tổ chức hoạt động thực hành làm mặt nạ, xây dựng mô hình lớp học trải nghiệm, kết hợp giao lưu với nghệ nhân, thiết kế bảng đánh giá linh hoạt và tăng cường tích hợp liên môn, học sinh có cơ hội quan sát, sáng tạo và trải nghiệm văn hóa một cách trực tiếp, sinh động. Những kết quả này cho thấy việc vận dụng mặt nạ giấy bồi trong giảng dạy vừa khả thi, vừa mang ý nghĩa thiết thực, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong môi trường giáo dục đương đại.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tuấn Anh (2024), Về làng ông Hảo xem nghệ nhân vẽ mặt nạ giấy bồi

https://suckhoedoisong.vn/ve-lang-ong-hao-xem-nghe-nhan-ve-mat-na-giay-boi-169240825102051834.htm

Bùi Hằng & Diệu Linh (2015), Making paper masks for Mid‑autumn festival
https://vovworld.vn/en-US/saturday-report/making-paper-masks-for-mid-autumn-festival-369556.vov
Đặng Thị Bích Ngân (2012), Phương pháp dạy mĩ thuật cho thiếu nhi, Nxb Văn hóa Thông tin.
Nguyễn Quốc Toản, Triệu Khắc Lễ & Nguyễn Lăng Bình (1998), Mĩ thuật và phương pháp dạy học, Nxb Giáo dục.
Nguyễn Thủy Tuân (2001), Cách điệu trong nghệ thuật tạo hình, Nxb Thanh niên.