GIÁO DỤC VỀ LÒNG YÊU NƯỚC CHO HỌC SINH CẤP TIỂU HỌC THÔNG QUA NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH TRONG CÁC TÁC PHẨM CHỦ ĐỀ BIỂN ĐẢO VIỆT NAM

Vương Thu Trang

Học viên K15 chuyên ngành Lý luận và PPDH bộ môn Mỹ thuật

Giáo dục lòng yêu nước luôn là mục tiêu quan trọng trong chiến lược phát triển con người Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế và những diễn biến phức tạp tại Biển Đông. Biển, đảo Việt Nam không chỉ là vùng lãnh thổ thiêng liêng, giàu tài nguyên thiên nhiên, mà còn giữ vị trí chiến lược về quốc phòng, an ninh, kinh tế và văn hóa . Do đó, giáo dục ý thức bảo vệ chủ quyền biển đảo từ bậc tiểu học – giai đoạn hình thành nền tảng nhân cách, tình cảm và ý thức công dân – có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Trong số các phương tiện giáo dục, nghệ thuật tạo hình có ưu thế nổi bật nhờ khả năng truyền tải thông điệp thông qua hình ảnh, đường nét, màu sắc và bố cục. Các tác phẩm về chủ đề biển đảo không chỉ phản ánh đời sống, cảnh quan và lịch sử đấu tranh bảo vệ Tổ quốc mà còn khơi dậy lòng tự hào dân tộc, trách nhiệm cộng đồng.

Tuy nhiên, nhiều chương trình giáo dục hiện nay vẫn thiên về truyền đạt thông tin khô khan, thiếu sự kết hợp giữa tri thức và cảm xúc, dẫn đến hiệu quả giáo dục chưa cao.

1. Vai trò của nghệ thuật tạo hình trong giáo dục lòng yêu nước

Nghệ thuật tạo hình, bao gồm hội họa, điêu khắc, tranh cổ động, lụa, sơn dầu, sơn mài…, là loại hình nghệ thuật mang tính biểu đạt trực quan, sử dụng các yếu tố đường nét, màu sắc, hình khối và bố cục để phản ánh hiện thực và khơi gợi cảm xúc. Trong giáo dục tiểu học, đặc biệt với mục tiêu giáo dục lòng yêu nước, nghệ thuật tạo hình đảm nhiệm vai trò kết nối giữa hình ảnh nghệ thuật và nhận thức công dân, giúp HS tiếp cận các vấn đề xã hội và lịch sử một cách tự nhiên, giàu cảm xúc và dễ ghi nhớ. Theo nghiên cứu về đặc điểm tâm lý HS tiểu học (6–11 tuổi), lứa tuổi này có trí nhớ trực quan phát triển mạnh, khả năng tiếp nhận hình ảnh cao, nhưng tư duy trừu tượng còn hạn chế. Do đó, việc giáo dục biển đảo thông qua tranh, tượng, và hình ảnh minh họa về đời sống ngư dân, chiến sĩ hải quân sẽ dễ tạo ấn tượng sâu sắc hơn so với hình thức truyền đạt khái niệm khô cứng .

Các tác phẩm mĩ thuật về biển đảo Việt Nam giai đoạn 1986–2025 không chỉ tái hiện vẻ đẹp thiên nhiên, nhịp sống ven biển mà còn hàm chứa thông điệp không chỉ về chính trị mà còn mang tính thời cuộc của  xã hội một cách rõ rệt, khẳng định chủ quyền và trách nhiệm bảo vệ vùng biển, đảo thiêng liêng. Trong đó có thể kể đến một số tác phẩm như: Xóm chài Hạ Long: sử dụng gam màu trầm, bố cục mở, phản ánh sự bền bỉ bám biển, khát vọng vươn khơi của ngư dân. Chuẩn bị đi biển: nhấn mạnh khối hình vững chãi, ánh sáng hướng tâm, tôn vinh tinh thần sẵn sàng của lực lượng hải quân. Bảo vệ biển đảo Tổ quốc (2014): kết hợp màu sắc mạnh, hình khối động, thể hiện quyết tâm bảo vệ chủ quyền trong bối cảnh tranh chấp phức tạp thời kỳ hiện đại. Kỳ diệu Trường Sa (2019): khai thác chất liệu sơn mài kết hợp kỹ thuật đắp nổi, nhấn mạnh hình ảnh đảo xa như điểm tựa hòa bình .

Thông qua quan sát, phân tích và thực hành sáng tạo với những tác phẩm chủ đề biển đảo Việt Nam, HS không chỉ tiếp thu kiến thức về vị trí, vai trò của biển đảo, mà còn hình thành nên cảm xúc yêu nước, niềm tự hào về lãnh thổ thiêng liêng bên cạnh đó là sự đồng cảm với cuộc sống của ngư dân, của những người chiến sĩ nơi hải đảo xa xôi trong điều kiện sống khắc nghiệt. Ngoài ra, HS được nâng cao nhận thức và ý thức trách nhiệm trong việc tham gia bảo vệ môi trường biển, bảo tồn nguồn lợi và giữ gìn chủ quyền. Về năng lực thẩm mĩ, HS được cung cấp kiến thức dựa trên các tác phẩm mĩ thuật, tăng khả năng nhận diện bố cục, sắc độ, đường nét; phát triển tư duy sáng tạo qua việc tái hiện hình ảnh biển đảo bằng tranh, mô hình… Ngoài chức năng nhận thức và thẩm mĩ, nghệ thuật tạo hình còn đóng vai trò tuyên truyền, vận động, góp phần định hướng thái độ xã hội của thế hệ trẻ. Khi HS được tiếp cận các tác phẩm mang tính lịch sử, ký ức cộng đồng sẽ được hình thành sớm, từ đó củng cố nền tảng tinh thần yêu nước lâu dài.

2. Vận dụng nghệ thuật tạo hình trong tác phẩm chủ đề biển đảo Việt Nam vào dạy học Mĩ thuật cấp tiểu học

Nghệ thuật tạo hình, nhờ đặc trưng gợi cảm xúc và trực quan sinh động, trở thành một kênh giáo dục quan trọng giúp HS chuyển hóa tri thức khô khan thành trải nghiệm sống động.Việc đưa nghệ thuật tạo hình vào giáo dục biển đảo cho HS tiểu học không chỉ góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy mà còn giúp đa dạng hóa hình thức tổ chức học tập, kết hợp nhuần nhuyễn giữa quan sát, phân tích và thực hành sáng tạo, qua đó phát triển đồng thời tri thức, kỹ năng cũng như . Một số các hoạt động vận dụng nghệ thuật tạo hình trong các tác phẩm chủ đề biển đảo bao gồm vẽ tranh, làm mô hình và tranh in độc bản, những hình thức vận dụng này góp phần xây dựng ý thức công dân có trách nhiệm, biết trân trọng giá trị tự nhiên và di sản biển đảo quốc gia, đồng thời khơi dậy ý thức trong bảo vệ môi trường và phát triển bền vững; đồng thời định hình nền tảng. HS không chỉ tiếp nhận kiến thức về vị trí, vai trò của biển đảo Việt Nam mà còn hình thành cảm xúc tự hào, ý thức trách nhiệm bảo vệ chủ quyền, đồng thời phát triển năng lực thẩm mĩ và kỹ năng hợp tác nhóm. Theo quá trình thực hiện thực nghiệm sư phạm, tác giả nêu ra được một số bước vận dụng và các hướng vận dụng dưới đây:

Quan sát và phân tích tác phẩm

Trước khi bước vào sáng tạo, GV giới thiệu một số tác phẩm mĩ thuật tiêu biểu chủ đề biển đảo, đồng thời hướng dẫn HS nhận diện bố cục, đường nét, gam màu và ý nghĩa biểu đạt. Hoạt động này tạo nên tiền đề về nhận thức, giúp HS nhận dạng cũng như bổ sung kiến thức về những yếu tố thường hay được khai thác vơi chủ đề biển đảo và đưa ra định hướng trong các sản phẩm sáng tạo.

 Triển khai một số hoạt động

 Hoạt động vẽ tranh: “Em yêu biển đảo” HS thể hiện cảm nhận về biển đảo bằng tranh vẽ khổ A3, sử dụng màu sáp, màu nước hoặc sơn acrylic. Hoạt động này phù hợp với quan điểm trong giáo dục về nghệ thuật qua các hoạt động trải nghiệm, giúp HS học qua hành động và biểu đạt cảm xúc cá nhân. Với hoạt động này, HS vẽ tranh về phong cảnh biển đảo, cảnh sinh hoạt của ngư dân hay các chiến sĩ hải quân hoặc các hoạt động bảo vệ môi trường biển.

Tranh của HS lớp 4, Trường Tiểu học Đoàn Kết, Hà Đông, Hà Nội.

Ảnh: Vương Thu Trang

Hoạt động làm mô hình: “Hòn đảo của em” HS làm mô hình 3D về đảo Trường Sa, Hoàng Sa hoặc hải đăng, tàu tuần tra từ giấy bìa, đất nặn hoặc vật liệu tái chế (chai nhựa, giấy carton). Hoạt động này kích thích trí thông minh không gian – hình ảnh (Gardner) và kỹ năng hợp tác nhóm.

Mô hình của HS lớp 4, Trường Tiểu học Đoàn Kết, Hà Đông, Hà Nội.

Ảnh: Vương Thu Trang

Hoạt động tranh in độc bản: Hoạt động chủ đề “Dấu ấn biển đảo” HS được học các kỹ thuật in độc bản (mono-print) với màu nước hoặc sơn dầu in trên giấy. Chủ đề của hoạ động tập trung vào sinh vật biển, cột mốc chủ quyền hoặc hình ảnh tàu cá. Về cách triển khai, GV hướng dẫn cho kỹ thuật loang màu, cắt trổ hình bằng vật liệu đơn giản như lá cây, miếng xốp hay giấy bìa. Sau đó HS thực hiện in theo bố cục đã sắp xếp. Đây là một hoạt động ngoại khoá khá mới mẻ và thú vị với các em HS cấp tiếu học. Hoạt động không chỉ khơi dậy hứng thú, mà còn rèn kỹ năng kiên nhẫn và sự bất ngờ trong sáng tạo.

Tranh in của HS lớp 4, Trường Tiểu học Đoàn Kết, Hà Đông, Hà Nội.

Ảnh: Vương Thu Trang

Tổ chức triển lãm học đường

Tất cả tranh vẽ, mô hình và tranh in độc bản được trưng bày tại trường vào dịp Ngày Chủ quyền biển đảo Việt Nam (14/3) hoặc Ngày Truyền thống Hải quân nhân dân Việt Nam (7/5). Hoạt động này không chỉ lan tỏa giáo dục biển đảo trong cộng đồng mà còn tạo động lực sáng tạo cho HS. Hoạt động diễn ra dưới hình thức trưng bày kết hợp thuyết minh trình bày về sản phẩm cũng như nêu cảm nghĩ của các em HS.

KẾT LUẬN

            Một trong những mục tiêu của việc vận dụng nghệ thuật tạo hình trong tác phẩm chủ đề biển đảo Việt Nam là việc lồng ghép giáo dục phát triển năng lực song song với giáo dục yêu nước là sẽ góp phần nâng cao nhận thức của xã hội về vấn đề biển đảo Việt Nam, giáo dục giá trị đạo đức, giá trị văn hóa, giáo dục thẩm mĩ cho trẻ em. Đề xuất bổ sung mới về giải pháp giáo dục tình yêu biển đảo cho học sinh Tiểu học đề từ đó có thể đóng góp một phần nào đó trong việc nâng cao chất lượng đào tạo.

Kết quả cho thấy HS không chỉ nâng cao khả năng cảm thụ và biểu đạt bằng ngôn ngữ tạo hình, mà còn bước đầu thể hiện sự quan tâm, tự hào và ý thức rõ hơn về chủ quyền biển đảo thông qua các sản phẩm sáng tạo của mình. Cuối cùng, chương đi đến đánh giá tính khả thi của việc vận dụng nghệ thuật tạo hình trong dạy học chủ đề biển đảo, khẳng định rằng việc đưa tác phẩm mĩ thuật có nội dung về biển đảo vào dạy học không chỉ đóng góp vào nội dung chương trình và phương pháp giảng dạy mĩ thuật, mà còn là phương thức hiệu quả để giáo dục lòng yêu nước, nâng cao nhận thức chủ quyền cho HS tiểu học.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Văn Cường (2021), Lí luận dạy học hiện đại – Cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học, Nxb Đại học Sư phạm.
2. Hội mỹ thuật Việt Nam (2020), Giải thưởng Hội mỹ thuật Việt Nam năm 2020 – Tác phẩm được giải thưởng hội mỹ thuật Việt Nam giải thưởng triển lãm mỹ thuật khu vực và ngành phê bình mỹ thuật, Nxb Mỹ thuật.
3. Nguyễn Quốc Toản (2018), Giáo trình phương pháp dạy – học Mỹ thuật, Nxb Hà Nội
4. Tổng cục chính trị quân đội nhân dân Việt Nam, Bảo tàng lịch sử quân đội Việt Nam (2020), Triển lãm mỹ thuật toàn quốc đề tài lực lượng vũ trang chiến tranh cách mạng (2014 – 2019), Nxb Quân đội nhân dân
5. Nguyễn Đức Vũ (chủ biên), Trần Thị Tuyết Mai (2014), Giáo dục về biển đảo Việt Nam (Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên và học sinh Tiểu học), Nxb Giáo dục Việt Nam.