MÔ TÍP LA HẦU, NGUỒN TƯ LIỆU TẠO HÌNH CHO THIẾT KẾ BAO BÌ SẢN PHẨM TRUYỀN THỐNG

Nguyễn Thanh Tâm

Học viên K3 – Mỹ thuật ứng dụng

1. Đặt vấn đề

Với các sản phẩm truyền thống, bao bì không chỉ bảo vệ mà còn truyền tải câu chuyện, nguồn gốc và giá trị tinh thần của sản phẩm, khiến việc khai thác vốn cổ trong thiết kế trở thành hướng tiếp cận giàu ý nghĩa thực tiễn. Việt Nam sở hữu kho tàng mô típ truyền thống phong phú, trong đó La Hầu là hình tượng có cấu trúc mạnh và biểu tượng đặc trưng, xuất hiện rộng rãi trong kiến trúc đình, đền, chùa nhưng lại ít được nghiên cứu và ứng dụng trong thiết kế hiện đại. La Hầu là một mô típ tạo hình đặc sắc trên kiến trúc cổ Việt Nam, mang nhiều giá trị biểu tượng và văn hóa. Trong bối cảnh xã hội hiện đại ngày càng thể hiện rõ xu hướng quay trở lại với các giá trị truyền thống, việc vận dụng La Hầu như một nguồn tư liệu tạo hình giúp thiết kế bao bì sản phẩm truyền thống trở nên khác biệt, giàu ý nghĩa và phù hợp với kỳ vọng thẩm mỹ đương đại. Sự hiện diện của mô típ này trên bao bì không chỉ tạo dấu ấn thị giác đặc trưng mà còn hỗ trợ doanh nghiệp xây dựng hình ảnh thương hiệu, nâng cao giá trị cảm xúc của sản phẩm và gia tăng sức cạnh tranh trên thị trường đặc sản. Trước thực tế này, nhu cầu nhìn nhận lại giá trị tạo hình của La Hầu trở nên cần thiết. Vấn đề đặt ra là làm rõ tiềm năng của mô típ này và ý nghĩa của việc ứng dụng La Hầu lên bao bì sản phẩm truyền thống hiện nay.

2. Nội dung

2.1. Đặc điểm tạo hình và giá trị biểu tượng của mô típ La Hầu

Trong dân gian Việt Nam, hình tượng La Hầu có nhiều tên gọi khác nhau như Hổ phù hay mặt nạ. Theo Nguyễn Du Chi: “Hổ phù (Rahu) là một con quỷ nuốt mặt trời, gây ra nhật thực” ¹. Nhiều nhà nghiên cứu Việt khác cũng cho rằng nguồn gốc của La Hầu hay còn gọi là Hổ phù có xuất phát từ quỷ Rahu trong thần thoại Ấn Độ. Quá trình tiếp nhận và bản địa hóa Rahu thành La Hầu của Việt Nam trải qua nhiều lớp văn hóa đã hình thành nên những biến thể tạo hình và biểu tượng mang sắc thái riêng của La Hầu. Hình tượng này phát triển mạnh mẽ nhất vào thời Nguyễn, La Hầu xuất hiện phong phú về chất liệu và kiểu thức, không chỉ giới hạn trên kiến trúc tâm linh mà còn hiện diện ở nhiều không gian nhà ở dân dụng. Điều này tạo nên mức độ phổ biến sâu rộng của mô típ La Hầu trong mỹ thuật truyền thống.

Về đặc điểm tạo hình, La Hầu được thể hiện nhất quán dưới dạng phù điêu với góc nhìn chính diện, cấu trúc chỉ gồm đầu lớn và hai chi trước xòe ngang, không có thân, tạo hình bắt nguồn từ nguyên mẫu Rahu trong thần thoại Ấn Độ, vốn bị chặt đôi người sau khi uống trộm thuốc trường sinh. Hình thức này được xây dựng trên các yếu tố tạo hình quen thuộc của rồng và các thú linh: khuôn mặt dữ dội, mắt trợn, lông mày rậm, mũi mang dáng dấp rồng hoặc thú, miệng há rộng ngậm chữ Thọ cùng răng nanh rõ nét. Xung quanh đầu là hệ thống chi tiết phong phú như bờm lửa, râu, sừng hoặc các biểu tượng linh thiêng như mặt nhật, hỏa châu. Phần chân lớn với móng và vảy cũng tạo nên sự liên tưởng đến tạo hình rồng. Bên cạnh dạng thức quen thuộc, La Hầu còn xuất hiện trong những biến thể kết hợp với hoa lá, nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc và yếu tố chữ thọ đặc trưng.

Nhờ nguồn gốc Rahu bất tử và chi tiết ngậm chữ Thọ, La Hầu trở thành biểu tượng cho ước vọng trường thọ và sự bền vững. Việc hình tượng này thường được đặt ở các vị trí cao, biểu cảm dữ dội cũng gắn với ý niệm bảo hộ và xua đuổi tà khí trong quan niệm dân gian.

Hình ánh La Hầu trên đầu hồi đình Phùng Khoang Hà Nội

Biến thể La Hầu trên kinh thành Huế

2.2. Mô típ La Hầu và khả năng chuyển hóa thành nguồn tư liệu tạo hình

Từ những đặc điểm hình thái đã được xác lập trong mỹ thuật kiến trúc cổ, mô típ La Hầu cho thấy nhiều yếu tố thuận lợi để chuyển hóa thành nguồn tư liệu tạo hình trong bối cảnh thiết kế hiện nay. Cấu trúc đặc trưng, bố cục chính diện đối xứng và điểm nhấn mạnh ở khuôn mặt giúp La Hầu dễ dàng được khái quát thành hình minh họa có giá trị nhận diện cao. Các chi tiết tạo hình đều mang tính biểu cảm mạnh và tạo nên hệ thống thị giác linh hoạt, có thể giản lược hoặc cách điệu thành nét, mảng hay hình học hóa mà vẫn giữ được tinh thần mô típ gốc. Bên cạnh đó, do La Hầu vốn tồn tại dưới dạng phù điêu gắn trên bề mặt kiến trúc, việc chuyển đổi sang ngôn ngữ đồ họa hai chiều trở nên thuận lợi. La Hầu có tính ổn định trong cấu trúc tạo hình nên dù được thể hiện bằng nhiều chất liệu, kích thước hay phong cách chạm khắc khác nhau cũng giúp mô típ duy trì tính nhất quán, đảm bảo nhận diện khi ứng dụng trong thiết kế. Những yếu tố này cho thấy La Hầu là chất liệu tạo hình giàu tiềm năng, phù hợp để chuyển hóa theo nhiều phong cách đồ họa nhưng vẫn đảm bảo tính đặc thù của hình tượng.

Bên cạnh những lợi thế về hình thức, La Hầu còn mang giá trị biểu tượng sâu sắc trong văn hóa Việt, gắn với ý niệm bảo hộ, xua đuổi tà khí và ước vọng trường thọ. Khi được đưa vào thiết kế, các lớp ý nghĩa này góp phần tạo chiều sâu cho hình ảnh, vừa tăng tính biểu cảm vừa củng cố sự kết nối giữa sản phẩm và nền tảng văn hóa bản địa. Mặc dù hiếm khi được khai thác trong mỹ thuật ứng dụng, mô típ La Hầu vẫn thể hiện tiềm năng lớn để trở thành nguồn tư liệu tạo hình độc đáo, kết hợp hài hòa giữa yếu tố truyền thống và yêu cầu thẩm mỹ đương đại.

2.3. Vai trò của thiết kế bao bì sản phẩm truyền thống và nhu cầu thể hiện bản sắc dân tộc

Trong bối cảnh thị trường ngày càng cạnh tranh, bao bì được xem là thành tố quan trọng định hình ấn tượng đầu tiên về sản phẩm. Đối với nhóm sản phẩm truyền thống, bao bì không chỉ bảo vệ mà còn là phương tiện giao tiếp văn hóa, phản ánh nguồn gốc và câu chuyện gắn với sản phẩm. Người tiêu dùng hiện nay có xu hướng ưu tiên những sản phẩm thể hiện rõ bản sắc dân tộc, xem đó là yếu tố tạo sự khác biệt và cũng là cơ sở để tin tưởng vào chất lượng. Xu hướng này khiến việc tích hợp các mô típ văn hóa vào thiết kế bao bì trở thành nhu cầu tất yếu, đặc biệt đối với các sản phẩm có lịch sử lâu đời hoặc mang tính quà biếu truyền thống.

Bản sắc văn hóa được đưa vào bao bì không chỉ giúp sản phẩm nổi bật trên thị trường mà còn gia tăng giá trị cảm xúc, góp phần làm sâu sắc trải nghiệm sử dụng. Do đó, việc đề xuất khai thác những hình tượng mang giá trị đặc thù của mỹ thuật truyền thống như mô típ La Hầu trở thành hướng tiếp cận phù hợp để khẳng định bản sắc và tạo dấu ấn nhận diện cho các sản phẩm truyền thống trong đời sống đương đại.

2.4. Khai thác và ứng dụng La Hầu vào bao bì sản phẩm truyền thống

Ứng dụng mô típ La Hầu vào thiết kế bao bì cần dựa trên các nguyên tắc bảo đảm sự hài hòa giữa giá trị truyền thống và thẩm mỹ đương đại. Việc thể hiện hình tượng phải hướng đến sự dễ tiếp nhận, phù hợp thị hiếu và kỹ thuật in ấn, đồng thời duy trì tính thống nhất về phong cách và màu sắc trong toàn bộ hệ thống bao bì nhằm bảo đảm hiệu quả nhận diện. Về biện pháp khai thác, La Hầu được thể hiện theo bố cục chính diện, đối xứng vốn có, giữ đúng cấu trúc chỉ gồm phần đầu và hai chân trước. Các chi tiết đặc trưng như miệng ngậm chữ thọ, râu và bờm được chọn lọc, cách điệu thành nét hoặc mảng để phù hợp với đồ họa phẳng. Việc chuyển đổi mô típ từ phù điêu sang ngôn ngữ hai chiều dựa trên sự lược giản các chi tiết nhỏ, nhấn mạnh mảng lớn và giữ các yếu tố cốt lõi để duy trì tính nhận diện và tinh thần truyền thống.

Trong quá trình xử lý hình ảnh, có ba hướng tiếp cận chính: sử dụng hình ảnh thực tế, minh họa giữ nguyên đường nét hoặc cách điệu theo phong cách phẳng. Sử dụng hình ảnh thực tế giúp giữ nguyên tinh thần mô típ nhưng dễ tạo cảm giác nặng nề khi đưa lên bao bì. Phương án minh họa theo đường nét truyền thống truyền tải rõ tinh thần La Hầu nhưng không còn mới. Ngược lại, cách điệu theo thiết kế phẳng mang lại sự hiện đại, thân thiện và phù hợp với nhiều dạng bao bì, dù đòi hỏi sự cân bằng giữa giản lược và giữ lại giá trị nguyên gốc của mô típ.

Trong ví dụ áp dụng lên bao bì ô mai truyền thống, La Hầu được đặt ở vị trí trung tâm mặt hộp, đóng vai trò hình minh họa chủ đạo để tạo điểm nhấn thị giác. Việc bố cục trong khung tam giác gợi liên tưởng đến vị trí của La Hầu trên các cấu kiện kiến trúc như bờ nóc hoặc đầu hồi, giúp gia tăng chiều sâu văn hóa. Trên tem nhãn, hình minh họa có thể được tách đôi để kết hợp nhịp nhàng với bố cục chữ và thông tin sản phẩm mà không làm mất đi tính nhận diện. Hình thức cách điệu theo nét và mảng phẳng giúp La Hầu trở nên hiện đại, linh hoạt và dễ thích ứng với nhiều quy cách bao bì.

La Hầu ứng dụng trên thiết kế bao bì ô mai Hồng Lam

Từ thực tiễn này, có thể thấy mô típ La Hầu mang tiềm năng lớn trong thiết kế bao bì truyền thống, góp phần tạo bản sắc thị giác khác biệt và gia tăng giá trị văn hóa cho sản phẩm trong bối cảnh hiện nay.

3. Kết luận

Mô típ La Hầu với đặc điểm tạo hình độc đáo và giá trị biểu tượng sâu sắc cho thấy tiềm năng lớn khi được khai thác như nguồn tư liệu tạo hình cho bao bì sản phẩm truyền thống. Việc chuyển hóa hình tượng từ phù điêu sang ngôn ngữ đồ họa hiện đại giúp duy trì tinh thần mô típ gốc đồng thời phù hợp với thị hiếu đương đại. Thực tiễn ứng dụng cho thấy La Hầu có thể tạo điểm nhấn thị giác khác biệt và góp phần tăng cường bản sắc văn hóa cho sản phẩm. Trong bối cảnh nhu cầu tôn vinh giá trị truyền thống ngày càng rõ nét, việc khai thác La Hầu một cách chọn lọc và sáng tạo trở thành hướng tiếp cận ý nghĩa cho các sản phẩm mang đậm dấu ấn văn hóa Việt.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Nguyễn Du Chi (2003), Hoa văn Việt Nam, Nxb Hồng Đức.
Nguyễn Thị Hợp (2008), Bao bì – Hồn của sản phẩm, Nxb Mỹ thuật.
Nguyễn Hồng Hưng (2012), Nguyên lý design thị giác, Nxb Đại học Quốc gia Tp. HCM.
Nguyễn Hồng Ngọc (2016), Thiết kế đồ họa Việt Nam trong mỗi liên hệ với truyền thống, (Luận án tiến sĩ, Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia, HN).
Trần Hậu Yên Thế (2022), Đi tìm khuôn mặt La Hầu, Nxb Mỹ Thuật.