NGHỆ THUẬT CHẠM KHẮC ĐÌNH MÔNG PHỤ TRONG DẠY HỌC MĨ THUẬT CHO HỌC SINH TIỂU HỌC

Nguyễn Thị Thu Trang

Học viên K15 – Lý luận và PPDH bộ môn Mĩ thuật

1. Mở đầu

Trong bối cảnh chương trình giáo dục phổ thông 2018 đang hướng tới việc phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, môn Mĩ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục năng lực sáng tạo, năng lực thẩm mĩ, bồi dưỡng phẩm chất yêu quê hương đất nước, hiểu về di sản nghệ thuật của địa phương, văn hóa Việt. Môn học này không chỉ giúp các em tiếp cận những giá trị thẩm mĩ truyền thống mà còn khơi dậy lòng tự hào dân tộc, bồi dưỡng ý thức bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa. Thông qua việc tìm hiểu và trải nghiệm thực hành vận dụng nghệ thuật trang trí dân tộc của địa phương, học sinh được hình thành cách nhìn sâu sắc về lịch sử và văn hóa, từ đó có thái độ trân trọng và giữ gìn những thành quả của cha ông.

Đình Mông Phụ ở Mông Phụ, Phường Sơn Tây, TP Hà Nội là một công trình kiến trúc có giá trị nghệ thuật, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia năm 1984. Nghiên cứu này hệ thống hóa cơ sở lý luận và khái quát về nghệ thuật chạm khắc trang trí trên kiến trúc đình Mông Phụ, một di tích có giá trị nghệ thuật đặc sắc, để từ đó vận dụng vào giảng dạy Mĩ thuật cho học sinh tiểu học ở Phường Sơn Tây, Phường Tùng Thiện (thuộc Thị xã Sơn Tây cũ) và học sinh ở khu vực TP Hà Nội. Mục tiêu là giáo dục ý thức, thái độ giữ gìn và bảo vệ các giá trị Mĩ thuật truyền thống, góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập môn Mĩ thuật. Nhiều họa tiết hoa văn tại đình Mông Phụ có thể áp dụng hiệu quả vào một số bài học theo chủ đề trong sách giáo khoa Mĩ thuật cấp Tiểu học. Sự kết hợp sáng tạo giữa các phương pháp học tập mới phù hợp với bối cảnh đổi mới giáo dục và nguồn học liệu phong phú này sẽ tạo nên một môi trường học tập đa dạng, sáng tạo và thú vị cho học sinh.

2. Nội dung

2.1. Vẻ đẹp trong kiến trúc và đặc trưng các chủ đề trong nghệ thuật chạm khắc trang trí tại đình Mông Phụ – Sơn Tây, Hà Nội

Đình Mông Phụ, một ngôi đình cổ kính nằm giữa lòng làng cổ Đường Lâm, được xây dựng theo kiểu chữ Công (工), bao gồm Nghi Môn, Tả Mạc, Hữu Mạc và Đại Đình, tạo nên một tổng thể kiến trúc uy nghiêm và hài hòa. Tòa Đại bái, còn gọi là tòa Tiền tế, có năm gian và hai chái, được dựng bởi bốn mươi tám cột gỗ lớn, đường kính mỗi cột từ 50 – 60cm. Các cột này được chạm khắc tinh xảo với nhiều hoa văn hình rồng bay, phượng múa. Tòa đại bái quay mặt về phía Tây Nam, nhìn qua sân ra ngoài cổng, nơi có nhà xích hậu dùng để tiếp khách và sắp lễ. Phía sau là Hậu cung ba gian, với sườn gỗ bào trơn, nơi đặt long ngai và bài vị thờ Tản Viên Sơn Thánh.

Gian thờ tòa Đại Đình. Ảnh: tác giả, tháng 8/2024

Đình Mông Phụ không chỉ là một di tích lịch sử quan trọng mà còn là một kho tàng nghệ thuật dân gian đặc sắc, đặc biệt là các mảng chạm khắc trang trí với các kĩ thuật chạm nổi, chạm nong, chạm bong kênh, chạm ren,… Hoa văn hình rồng được thể hiện với nhiều dạng phong phú như rồng bay, rồng chầu, rồng tai cánh sẻ, lưỡng long chầu nguyệt. Các hoa văn hoa lá, vân mây, dây leo, sóng nước thường được chạm khắc tại các vị trí như kẻ hiên, đầu dư, vì kèo, xà nách, tạo nên những dải trang trí mềm mại và sinh động. Những hoa văn này, bao gồm cả chim muông, thú vật và các hình học cổ truyền, không chỉ giàu giá trị thẩm mĩ mà còn mang ý nghĩa văn hóa và biểu tượng sâu sắc.

Mảng chạm trên các đầu dư của đình Ảnh: tác giả, tháng 8/2024	Mảng chạm trên kẻ hiên tòa Đại đình Ảnh: tác giả, tháng 8/2024

2.2. Đặc điểm ngôn ngữ tạo hình nghệ thuật chạm khắc đình Mông Phụ – Sơn Tây, Hà Nội

Đình Mông Phụ nổi bật với vẻ đẹp độc đáo, không chỉ ở kiến trúc cổ kính mà còn ở nghệ thuật chạm khắc trang trí tinh xảo, thể hiện sự khéo léo và gu thẩm mĩ tinh tế của các nghệ nhân xưa. Những mảng chạm khắc ở đây mang bố cục đa dạng, từ đối xứng cân bằng đến phi đối xứng sống động, với đường nét trau chuốt, tỉ mỉ. Các nghệ nhân đã sử dụng linh hoạt các kỹ thuật chạm theo đặc điểm hình dáng, kết cấu của các cấu kiện trên kiến trúc đình để sáng tạo những hoa văn khác nhau. Sự điêu luyện trong từng nhát đục, nhát đẽo đã tạo ra những tác phẩm chạm khắc trên gỗ vô cùng tinh xảo, mang đậm vẻ đẹp tạo hình dân gian.

Tại di tích đình Mông Phụ, nghệ thuật chạm khắc thể hiện bố cục phóng khoáng, đậm chất dân gian, vượt ngoài khuôn khổ lý thuyết kinh điển. Sự hài hòa thị giác đạt được nhờ kỹ năng điêu luyện và cảm quan thẩm mỹ tinh tế của nghệ nhân. Bố cục các mảng chạm không gò bó theo bất kỳ quy tắc nào, mà hoàn toàn thích ứng với vị trí trên cấu trúc gỗ của đình. Quan sát cho thấy, bố cục trải dài theo chiều ngang là một đặc điểm nổi bật. Sự sắp xếp này vừa tôn trọng kiến trúc tổng thể, vừa làm nổi bật vẻ đẹp độc đáo của từng chi tiết chạm khắc.

Đường nét trang trí của đình Mông Phụ thể hiện rõ trình độ thẩm mỹ tinh tế và kỹ thuật điêu luyện của nghệ nhân xưa. Các họa tiết rồng, phượng, mây, hoa lá, cá… đều được khắc họa bằng những đường nét uốn lượn, mềm mại và linh hoạt, tạo nên cảm giác uyển chuyển và sống động. Đường viền mái đình cong nhẹ, bờ nóc uốn cong, đầu đao vút lên hình rồng, thể hiện rõ xu hướng hướng thượng (hướng trời). Các chi tiết chạm trổ như đầu dư, kẻ, xà, cốn… được xử lý theo lối chạm tầng lớp, kết hợp kỹ thuật chạm nổi, chạm lộng và bong kênh, tạo chiều sâu và hiệu ứng nổi khối rõ rệt. Những vân xoắn lớn ở phần mái và lưng lân không chỉ gia tăng giá trị trang trí mà còn gợi liên tưởng đến sức mạnh và năng lượng vũ trụ.

Mảng chạm nổi hình con dơi trên mặt ngoài của đầu dư Ảnh: tác giả, tháng 9/2024	Mảng chạm nổi hoa văn thực vật trên câu đầu Ảnh: tác giả, tháng 9/2024

Ngôn ngữ tạo hình của nghệ thuật chạm khắc đình Mông Phụ là sự kết hợp của tính tượng trưng và tính hiện thực, phản ánh thế giới quan và tín ngưỡng của người Việt xưa. Các chi tiết và hoa văn tinh tế này được đánh giá là nguồn học liệu mới hiệu quả, thú vị nếu được sử dụng phù hợp và sáng tạo trong dạy học Mĩ thuật tiểu học. Chúng không chỉ cung cấp tài liệu trực quan sinh động mà còn là cầu nối giúp học sinh hiểu sâu hơn về nghệ thuật truyền thống, từ đó khám phá và phát triển khả năng sáng tạo của bản thân.

2.3. Vận dụng nghệ thuật chạm khắc trang trí đình Mông Phụ vào dạy học Mĩ thuật cấp tiểu học

Việc vận dụng nghệ thuật chạm khắc trang trí đình Mông Phụ vào giảng dạy Mĩ thuật cấp tiểu học cần sử dụng các phương pháp giáo dục đổi mới theo hướng tiếp cận năng lực và phẩm chất của học sinh. Phương pháp dạy học dự án là một cách tiếp cận đặc biệt hiệu quả, tạo điều kiện lý tưởng để học sinh phát triển năng lực cộng tác, tư duy đổi mới và kỹ năng diễn đạt. Phương pháp học trải nghiệm giúp gắn kết kiến thức với thực tiễn, làm cho bài học trở nên ý nghĩa và hấp dẫn hơn.

Bên cạnh đó, phương pháp tích hợp liên môn góp phần mở rộng kiến thức và bồi dưỡng cảm thụ văn hóa truyền thống cho học sinh thông qua việc kết nối với các môn học khác như: Lịch sử, Tiếng Việt, Âm nhạc, Giáo dục địa phương,… Vận dụng phương pháp dạy học STEAM, giáo viên có thể tích hợp kiến thức Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Nghệ thuật và Toán học thông qua các hoạt động khám phá sáng tạo với nguồn tư liệu giảng dạy từ đình Mông Phụ.

Sau quá trình thực nghiệm nhỏ gọn với 03 tiết học cụ thể thuộc các chủ đề “Quê hương đất nước” (Mĩ thuật 4) và “Thiên nhiên tươi đẹp”, “Nét đẹp truyền thống quê hương” (Mĩ thuật 5) thuộc bộ sách Chân trời sáng tạo – Nguyễn Thị Nhung (chủ biên), đây là bộ sách được nhiều nhà trường trong Thành phố Hà Nội lựa chọn. Kết quả cho thấy các phương pháp dạy học được mới được kết hợp trong nguồn học liệu mới sử dụng từ chạm khắc trang trí đình Mông Phụ đã phát huy hiệu quả tích cực. Mỗi phương pháp đều có những ưu điểm riêng và khi giáo viên biết kết hợp linh hoạt tư liệu, học liệu trong từng hoạt động học tập, học sinh sẽ tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả, phát triển các năng lực cá nhân như tự học, chủ động trong nhiệm vụ, giao tiếp và hợp tác, cũng như tự tin thể hiện sản phẩm.

Sản phẩm HS trong bài: Nhân vật với trang phục dân tộc (Mĩ thuật 4). Thiết kế trang phục dân tộc sử dụng một số họa tiết chạm khắc đình Mông Phụ.

Ảnh: tác giả, tháng 01/2025

 Sản phẩm mĩ thuật của HS trong bài: Thiên nhiên trong tranh in – Tiết 2 (Mĩ thuật 5) trải nghiệm thực hiện kỹ thuật làm tranh in khắc gỗ với các họa tiết chạm khắc trang trí đình Mông Phụ được khắc trên gỗ. Ảnh: tác giả, tháng 10/2024

Sản phẩm của HS trong bài: Lễ hội truyền thống (Mĩ thuật 5) sử dụng không gian kiến trúc đình và hoa văn trang trí đình Mông Phụ trong tranh vẽ.

Ảnh: tác giả, tháng 4/2025

Kết quả của thực nghiệm cho thấy: các phương pháp dạy học được đề xuất trong chủ đề bước đầu đã phát huy hiệu quả tích cực trong thực tiễn dạy học Mĩ thuật ở trường Tiểu học. Việc giáo viên lựa chọn và vận dụng các phương pháp một cách linh hoạt, phù hợp với từng nội dung bài học đã góp phần nâng cao chất lượng học tập của học sinh, tạo được hứng thú học tập cho các em và bật lên sự sáng tạo trong quá trình học tập. Đặc biệt, việc sử dụng đồ dùng dạy học trực quan sinh động, tranh ảnh tài liệu được in ấn, mô phỏng mảng chạm khắc truyền thống,… đã đem lại hiệu quả rõ rệt trong việc giúp học sinh  hiểu bài nhanh, ghi nhớ lâu, đồng thời tăng tính thực tiễn và sự kết nối với đời sống văn hóa, nghệ thuật dân gian.

3. Kết luận

Nghiên cứu nghệ thuật chạm khắc trang trí tại đình Mông Phụ không chỉ là việc tìm hiểu một di tích lịch sử, một công trình kiến trúc tiêu biểu của đồng bằng Bắc Bộ Việt Nam, nơi kết tinh những giá trị văn hóa, nghệ thuật và tín ngưỡng dân gian, mà còn là một hướng đi mới trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa qua giáo dục. Từ những kết quả thực nghiệm tích cực của học sinh, việc vận dụng nghệ thuật chạm khắc gỗ của đình Mông Phụ vào dạy học Mĩ thuật đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả.

Để phát triển hơn nữa hướng đi này, cần chú trọng khai thác giá trị nghệ thuật của đình Mông Phụ như một nguồn học liệu quý, giúp học sinh tiếp cận gần hơn với nghệ thuật dân gian và nuôi dưỡng tình yêu quê hương, đất nước. Tổ chức các hoạt động trải nghiệm tại di tích hoặc khai thác tư liệu số hóa sẽ tăng tính trực quan, giúp học sinh hiểu sâu và gắn bó hơn với di sản. Đồng thời, việc xây dựng ngân hàng học liệu số về chạm khắc dân gian và tổ chức bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên là yếu tố then chốt để lan tỏa mô hình này. Cuối cùng, việc đánh giá học sinh theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực, đặc biệt là sự hiểu biết về nghệ thuật truyền thống, khả năng sáng tạo và thái độ trân trọng văn hóa dân tộc, sẽ là mục tiêu cuối cùng để đảm bảo sự thành công của phương pháp giáo dục này.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Lâm Biền (2017), Đình làng Việt (Châu Thổ Bắc Bộ), Nxb Hồng Đức.
2. Nguyễn Lăng Bình, Đỗ Hương Trà, Nguyễn Phương Hồng & Cao Thị Thặng

(2010), Dạy và học tích cực, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.

3. Nguyễn Quốc Toản, Phạm Thị Chỉnh & Nguyễn Lăng Bình (1998), Mĩ thuật và

phương pháp dạy học mỹ thuật, Nxb Giáo dục.

4. Trương Duy Bích (2013), Điêu khắc đình làng, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
5. Bộ Giáo dục và Đào tạo và Dự án Việt – Bỉ (2010), Dạy và học tích cực – một số

phương pháp và kĩ thuật dạy học, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.