Khóa 10 chuyên ngành Lý luận và PPDH bộ môn Mỹ thuật

Mở đầu:

Nghệ thuật điêu khắc truyền thống của dân tộc Việt Nam đã được hình thành và phát triển qua hàng ngàn năm với nhiều chất liệu như đá, đồng, gỗ, tạo ra những giá trị nghệ thuật phong phú và độc đáo. Một trong những thành tựu lớn nhất của nghệ thuật điêu khắc truyền thống là điêu khắc tín ngưỡng, đặc biệt trong các công trình kiến trúc chùa, nằm trải dài khắp ba miền Bắc – Trung – Nam. Điêu khắc trong chùa không chỉ thể hiện những triết lý sâu sắc về con người và khí phách của người Việt mà còn phản ánh sinh hoạt văn hóa tinh thần của dân tộc qua các thời kỳ lịch sử, tạo nên di sản văn hóa quý báu cho các thế hệ mai sau.

Trong số các ngôi chùa nổi tiếng về nghệ thuật điêu khắc, chùa Láng thuộc phố Chùa Láng, phường Láng Thượng, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội được biết đến là một công trình tiêu biểu. Điêu khắc tượng và phù điêu tại chùa Láng là sự hòa quyện hoàn hảo giữa nghệ thuật và tôn giáo cũng chính là một trong những nét đặc trưng góp phần tạo nên giá trị và nét đẹp riêng biệt của ngôi chùa này. Tại Chùa Láng, các tác phẩm điêu khắc tượng tròn thường thể hiện những đề tài phong phú từ Phật giáo, bao gồm hình ảnh Đức Phật, các vị La Hán, và các tướng quân sứ giả cùng những biểu tượng tâm linh khác. Những bức tượng này được chạm khắc tỉ mỉ, tinh xảo, với sự chú ý đến từng chi tiết như diện mạo, trạng thái tâm linh và biểu cảm của nhân vật.

Nội dung:

1. Những nét tiêu biểu trong nghệ thuật điêu khắc tượng tròn ở Chùa Láng

Chất liệu và kỹ thuật điêu khắc tượng tròn tại chùa Láng được sử dụng rất đa dạng, từ gỗ, đá cho đến các chất liệu khác, giúp các tác phẩm trở nên sống động và có chiều sâu.

Với cách thức tạo hình thống nhất, các nghệ nhân tạc tượng theo một thể thống nhất. Tọa tứ lập thất là cách nói của người xưa về việc tạo kích thước của tượng, tức là tượng ngồi có chiều cao bằng 4 lần của phần đầu tượng. Tượng đứng có chiều cao tương đương 7 lần chiều dài của đầu tượng, được thể hiện ở tất cả những tác phẩm tượng tạc trong tư thế đứng thẳng tại chùa Láng. Tất cả các pho tượng trong chùa Láng đều có cấu trúc nhất diện phân tam trùng, tức là chiều dài khuôn mặt chia ba phần bằng nhau gồm các phần từ tóc đến chân mày, từ chân mày đến đỉnh mũi và từ đỉnh mũi đến cằm. Với các cách tạo hình theo công thức trên, tượng ngồi thường có cấu tạo trong dạng thức bố cục hình tam giác cân bằng vững chãi, toàn thân là một khối đóng kín được đối xứng qua các trục dọc. Tượng tròn tại công trình kiến trúc chùa Láng có nhiều tư thế phong phú, đa dạng như tượng ngồi, tượng đứng, tượng nằm,… Tượng đứng được diễn tả ở tư thế đứng thẳng trên hai chân, toàn thân đứng thẳng hướng về phía trước như tượng Tứ Đại Thiên Vương trong chùa Láng. Tượng ngồi thường được thể hiện trong tư thế tọa thiền với hình dáng, tư thế của đức phật đắc đạo ngồi dưới gốc cây bồ đề. Ở đây có thể kể đến như tượng Thiền sư Từ Đạo Hạnh, tượng Đức Phật Bà Quan Âm.

Có thể thấy, bố cục những tác phẩm tượng tròn tại chùa Láng, được các nghệ nhân hạn chế tối đa những chi tiết quá nhỏ vươn ra ngoài không gian để tránh bị gãy, rụng. Khi xử lý nhiều chi tiết họ lại đưa nó vào các mảng bố cục lớn hơn tạo cho các pho tượng luôn có vẻ đẹp hài hòa, thống nhất của bố cục tổng thể.

Tượng tròn tiêu biểu trong chùa Láng

Nguồn: Tác giả (2024)

2. Về một số tượng tròn tiêu biểu ở chùa Láng

Tượng Trừng Ác và Khuyến Thiện:

Tượng Trừng Ác và Khuyến Thiện là hai pho tượng đặc biệt, không chỉ có giá trị nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về mặt tôn giáo và đạo đức. Chúng được tạo ra nhằm tôn vinh lối sống hướng thiện và nhắc nhở mọi người tránh xa những điều xấu. Việc điêu khắc tượng hai nhân vật này thể hiện rõ nét tư tưởng Phật giáo, khuyến khích con người hướng tới những hành động thiện lành.

Nguồn: Tác giả (2024)

Tượng Trừng Ác thường được khắc họa với nét mặt nghiêm nghị, đôi mắt sắc lạnh, thể hiện sự nghiêm khắc và sự trừng phạt những hành động xấu xa. Sự tôn nghiêm trong biểu cảm của tượng gợi lên một cảm giác mạnh mẽ, như một lời cảnh tỉnh đối với những ai có ý định làm điều ác. Tư thế của tượng Trừng Ác thường đứng thẳng, thể hiện quyền lực và sự dứt khoát. Các chi tiết như tay giơ lên, chỉ thẳng hoặc nắm chặt, tượng trưng cho sức mạnh và sự kiểm soát. Điều này không chỉ thể hiện vai trò của Trừng Ác trong việc bảo vệ lối sống tốt đẹp mà còn phản ánh một sức mạnh tâm linh mạnh mẽ. Tượng thường được trang trí với áo giáp, hoặc các chi tiết gợi lên sự vĩ đại và uy quyền. Những họa tiết trên trang phục cũng được chạm khắc tinh xảo, thể hiện sự khéo léo của nghệ nhân và gợi nhắc về các giá trị văn hóa đặc sắc của dân tộc.

Tượng Khuyến Thiện thường được khắc họa với nét mặt hiền hòa, nụ cười tươi tắn, thể hiện lòng từ bi và sự yêu thương. Sự nhẹ nhàng trong biểu cảm giúp người xem cảm nhận được thông điệp tích cực mà tượng muốn truyền tải. Tư thế của tượng Khuyến Thiện thường nhẹ nhàng, có thể giơ tay ra như đang mời gọi hoặc chỉ dẫn. Điều này thể hiện sự chào đón và khuyến khích mọi người đến gần hơn với những hành động tốt đẹp và lối sống tích cực. Tượng Khuyến Thiện mặc trang phục đơn giản, nhưng đầy màu sắc và sống động, tượng trưng cho sự sống động của những hành động thiện lành. Các chi tiết như hoa lá, hình ảnh của thiên nhiên xung quanh tượng cũng góp phần làm nổi bật sự gần gũi và thân thiện của nhân vật.

Sự kết hợp của hai pho tượng Trừng Ác và Khuyến Thiện không chỉ mang lại vẻ đẹp nghệ thuật mà còn thể hiện một thông điệp sâu sắc về lối sống đạo đức trong văn hóa Việt Nam. Tượng Trừng Ác nhắc nhở mọi người về những hậu quả của hành động xấu, trong khi tượng Khuyến Thiện khuyến khích họ theo đuổi những hành động tốt đẹp, thể hiện triết lý sống hòa hợp và cầu tiến.

Tượng Tứ Đại Thiên Vương:

Tượng Tứ Đại Thiên Vương là một trong những tác phẩm điêu khắc đặc sắc, mang đậm dấu ấn văn hóa tôn giáo Việt Nam. Các vị thần này được mô tả với hình dáng oai vệ, thể hiện sức mạnh và quyền lực của họ trong việc bảo vệ Phật giáo cũng như bảo vệ nhân loại khỏi tà ác.

Nguồn: Tác giả (2024)

Tứ Đại Thiên Vương thường được thể hiện với kích thước lớn, dáng đứng vững chãi, thể hiện sức mạnh và sự vững vàng. Điều này không chỉ tạo cảm giác an tâm cho người chiêm bái mà còn thể hiện vai trò của họ như những người bảo hộ.

Khuôn mặt của các vị thường mang biểu cảm nghiêm nghị, thể hiện sự quyết đoán và lòng kiên định. Đôi mắt sâu, ánh nhìn sắc bén như đang quan sát và bảo vệ cho những tín đồ đến lễ bái. Tượng Tứ Đại Thiên Vương được trang trí bằng những bộ áo giáp rực rỡ, thường là màu sắc tươi sáng như đỏ, xanh, vàng, hoặc trắng, biểu thị cho sức mạnh và sự trang trọng. Các chi tiết trên trang phục được chạm khắc tỉ mỉ, thể hiện sự khéo léo của nghệ nhân.

 Mỗi vị thần thường cầm một đạo cụ đặc trưng như kiếm, gậy, hoặc các vật phẩm biểu trưng cho sức mạnh và sự bảo vệ. Những đạo cụ này không chỉ là vật trang trí mà còn mang ý nghĩa sâu sắc, thể hiện quyền lực và khả năng trấn áp tà ác. Các tượng thường được thể hiện trong tư thế đứng thẳng, tay cầm vũ khí hoặc đạo cụ, thể hiện sự sẵn sàng chiến đấu và bảo vệ. Tư thế này gợi lên sự mạnh mẽ, quyết tâm và lòng dũng cảm. Nghệ thuật tạo hình của tượng không chỉ ở bề ngoài mà còn thể hiện tâm tư và tinh thần của các vị thần. Những chi tiết như nếp nhăn trên trang phục, góc nghiêng của đầu, hay cử chỉ của tay đều góp phần truyền tải ý nghĩa sâu sắc về sự bảo vệ và sự kiên trì.

Các bức tượng Tứ Đại Thiên Vương tại Chùa Láng không chỉ là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo mà còn là biểu tượng của niềm tin, hy vọng và sự bảo vệ trong cuộc sống tâm linh của con người. Nghệ thuật tạo hình của những bức tượng này thể hiện sự tinh xảo, đầy ý nghĩa và mang đậm giá trị văn hóa của dân tộc Việt Nam.

Tượng Thập Bát La Hán:

Tượng Thập Bát La Hán bao gồm 18 vị, mỗi vị mang một tên gọi và phẩm chất riêng biệt. Các bức tượng được chạm khắc bằng gỗ hoặc đá, thể hiện sự tỉ mỉ trong từng chi tiết. Mỗi tượng La Hán có hình dáng và biểu cảm khác nhau, thể hiện các tính cách như từ bi, trí tuệ, nhẫn nại, và mạnh mẽ. Các tượng La Hán được mặc áo bào đơn giản nhưng tinh xảo, với nhiều họa tiết truyền thống. Mỗi bức tượng ở trong tư thế khác nhau, từ ngồi thiền đến đứng hoặc đi bộ, tạo nên một không gian sinh động. Các tư thế này không chỉ thể hiện cá tính mà còn biểu trưng cho những bài học và tri thức của mỗi vị La Hán.

Nguồn: Tác giả (2024)

Gương mặt của các tượng La Hán thường được khắc họa với nét mặt thể hiện sự hiền hòa, từ bi hoặc trang nghiêm. Điều này mang lại cảm giác gần gũi cho những người chiêm bái. Đôi mắt của các tượng thường được chế tác tỉ mỉ, tạo cảm giác sống động, thể hiện sự chú ý và quan sát của các vị La Hán đối với thế gian. Hình ảnh của các La Hán được coi là những người bảo vệ Phật pháp và tín đồ, mang lại sự bình an và sức mạnh cho những ai thờ phụng họ.

Kết luận:

Nghệ thuật điêu khắc chùa Láng được thể hiện rõ nét qua các bức tượng nhiều năm tuổi, có giá trị cao về cả văn hóa và lịch sử. Những pho tượng này đều mang đậm dấu ấn nghệ thuật của thời kỳ Lý, Trần, và Lê, phản ánh sự phong phú trong tư tưởng và đời sống tâm linh của người Việt qua các thời đại. Tại chùa Láng, những bức tượng Phật, La Hán và các vị thần linh không chỉ là những biểu tượng tôn giáo, mà còn là một phần trong đời sống tâm linh và văn hóa của cộng đồng. Nghệ thuật điêu khắc ở đây thể hiện rõ sự giao thoa giữa Phật giáo và các yếu tố văn hóa Việt Nam, thể hiện qua cách các tượng được khắc họa với nét gần gũi, giản dị nhưng vẫn rất sâu sắc, phản ánh sự dung hòa giữa đời sống tâm linh và đời sống thường nhật.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Nguyễn Thị Hiên (2005), Giáo trình điêu khắc, Nxb Đại học Sư phạm  Hà Nội.
2. Trang Thanh Hiền (2019), Nghệ thuật tạo tác tượng phật trong các ngôi chùa Việt, Nxb Hà Nội
3. Nghiêm Thị Thanh Nhã (2011), “Vài nét về hình tượng con người trong điêu khắc”, Tạp chí Văn hóa, Trường Đại học Văn hóa.
4. Trương Phúc Nguyên (2020), Chùa Việt Nam di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, Nxb Lao động