NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH PHỤ NỮ TRONG TRANH LỤA CỦA MAI TRUNG THỨ QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM TIÊU BIỂU

Hoàng Quốc Hiếu

Lý luận và PPDH bộ môn Mĩ thuật

1. Đặt vấn đề

Mai Trung Thứ (1906 – 1980) là họa sĩ thuộc thế hệ đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương cùng thời với các họa sĩ Lê Phổ, Vũ Cao Đàm, Nguyễn Phan Chánh…Trong sự nghiệp sáng tác, ông thường khai thác đề tài về phụ nữ, thiếu nữ và trẻ em Việt Nam. Các tác phẩm của ông không chỉ nổi tiếng ở trong nước mà còn được biết đến rộng rãi ở nhiều nơi trên thế giới. Với những bức tranh lụa tinh tế, giàu cảm xúc, ông đã khắc họa thành công vẻ đẹp đa dạng của người phụ nữ Việt Nam, từ thanh tao, dịu dàng đến mạnh mẽ, kiên cường. Với kỹ thuật điêu luyện, phong cách độc đáo và những đường nét mềm mại, uyển chuyển cùng với màu sắc tươi tắn, tranh lụa của Mai Trung Thứ đã đạt đến đỉnh cao nghệ thuật, khẳng định vị trí của ông trong nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Dưới đây là một số tác phẩm tiêu biểu của ông.

2. Nội dung nghiên cứu

2.1. Tác phẩm Lễ trà

Tác phẩm Lễ trà được hoàn thành năm 1971, thể hiện ba nhân vật: thiếu nhi, trung niên và người già. Cả ba nhân vât đều diện áo dài truyền thống chỉnh chu với nhiều màu sắc tràn trề sức sống. Vẫn là những nét vẽ mềm mại quen thuộc của lụa và hình tượng người phụ nữ, họa sĩ mang đến cho người xem cảm giác an nhiên giữa khung cảnh thưởng trà và sự sống động, hân hoan, tinh nghịch của trẻ em trong cách sắp xếp bố cục

Màu sắc trong tranh Lễ trà mang đậm chất trầm mặc, nhẹ nhàng, với những gam màu chính như nâu đất, vàng nhạt, xanh lục nhạt và hồng phấn. Toàn bộ bảng màu được xử lý bằng kỹ thuật loang màu đặc trưng của tranh lụa, tạo hiệu ứng mờ ảo, mềm mại. Sắc da hồng hào được vẽ tinh tế, làm nổi bật vẻ trẻ trung, trong sáng và thuần khiết của nhân vật nữ. Cách xử lý màu sắc này không chỉ thể hiện kỹ thuật hội họa điêu luyện, mà còn phản ánh quan niệm thẩm mỹ truyền thống, đề cao sự giản dị, tự nhiên và hài hòa.

Hình khối trong tranh được tối giản nhưng mang tính gợi hình cao. Nhân vật được thể hiện với vóc dáng mảnh mai, mềm mại, mang đậm dấu ấn lý tưởng hóa. Những chi tiết như mái tóc dài, tà áo thướt tha hay cử chỉ dâng trà được xử lý khéo léo, góp phần truyền tải vẻ đẹp trang nhã và thiêng liêng của nghi lễ truyền thống. Chính sự giản lược hình khối và tính chất tuyến tính của đường nét đã làm nổi bật tính chất thơ mộng, hướng nội, một phong cách đặc trưng trong toàn bộ sự nghiệp sáng tác của Mai Trung Thứ.

Bố cục của tác phẩm mang tính đăng đối và ổn định, được sắp xếp theo chiều ngang truyền thống, gợi liên tưởng đến tranh dân gian hoặc tranh cuộn châu Á. Không gian trong tranh mang tính ước lệ, phẳng và không có chiều sâu phối cảnh theo kiểu phương Tây.

Về nội dung, Lễ trà thể hiện một nghi lễ truyền thống mang tính biểu tượng cao trong văn hóa Việt Nam nói riêng và văn hóa Á Đông nói chung, nghi thức dâng trà. Hành động dâng trà không chỉ là biểu hiện của sự cung kính, hiếu thảo mà còn gắn liền với tinh thần tu dưỡng và đời sống nội tâm. Trong bối cảnh tranh, hình ảnh người thiếu nữ dâng trà được thể hiện trong dáng ngồi ngay ngắn, gương mặt trầm tĩnh, ánh mắt nhẹ nhàng cúi xuống, tất cả như gợi lên sự khiêm nhường, lễ độ và nét đẹp đạo lý truyền thống. Thông qua tác phẩm, họa sĩ đã truyền tải một thông điệp nhân văn sâu sắc về giá trị của tình thân, của đạo hiếu và của vẻ đẹp văn hóa ứng xử trong gia đình và xã hội Việt Nam.

2.2. Tác phẩm Giờ uống trà

Bức Giờ uống trà được Mai Trung Thứ sáng tác năm 1957, đây là thời kỳ ông đang sống tại Pháp, nhưng vẫn tiếp tục theo đuổi đề tài văn hóa dân tộc, thể hiện sự gắn bó sâu sắc với nguồn cội. Trong tác phẩm này, nghệ sĩ đã sử dụng chất liệu lụa kết hợp với kỹ thuật vẽ truyền thống để tái hiện một khoảnh khắc đời thường, nơi thưởng trà không đơn thuần là sinh hoạt mà là không gian của suy ngẫm, giao hòa và thanh lọc nội tâm.

Tác phẩm Giờ uống trà sử dụng tông màu trầm ấm, chủ đạo là vàng nhạt, nâu sẫm, hồng phấn và lam nhạt, tạo cảm giác thư thái và yên bình. Màu sắc không mang tính tương phản mạnh mà hướng đến sự hòa quyện, dịu nhẹ, một đặc trưng nổi bật trong tranh lụa của Mai Trung Thứ. Lớp màu được xử lý kỹ thuật loang nhẹ nhàng, tạo hiệu ứng mờ ảo, như sương khói phủ lên khung cảnh. Gam màu da của nhân vật mang sắc hồng nhạt, biểu thị cho sự trong sáng, dịu dàng và thuần khiết. Qua đó, màu sắc không chỉ mang chức năng thị giác, mà còn trở thành phương tiện biểu cảm góp phần truyền tải tinh thần thiền định và nội tâm tĩnh lặng của nhân vật.

Nhân vật trong tranh Giờ uống trà được tạo hình với dáng vẻ thon gọn, tao nhã, mang đậm nét lý tưởng hóa. Các đường nét viền ngoài đều thanh mảnh, mềm mại, đặc biệt là ở tà áo dài, mái tóc và cử chỉ của bàn tay. Đây là biểu hiện tiêu biểu cho kỹ pháp vẽ tranh lụa truyền thống vốn không nhấn mạnh khối đậm nhạt mà thiên về đường viền và hình thể. Các chi tiết như ấm trà, chén nhỏ, khay gỗ đều được giản lược, nhưng đủ để gợi nên bối cảnh của một nghi thức thưởng trà cổ điển, nơi sự tinh tế và tiết chế được đề cao.

Bố cục tranh được xây dựng theo nguyên tắc đăng đối và tĩnh tại, với không gian phẳng, ít chiều sâu phối cảnh. Mai Trung Thứ sắp đặt nhân vật chính ở trung tâm, với thế ngồi trầm tĩnh, đầu hơi cúi, mắt chăm chú vào chén trà tạo nên một điểm nhìn tập trung và gợi chiều sâu nội tâm. Không gian xung quanh không bị lấp đầy mà có nhiều khoảng trống, làm nổi bật nhân vật và đồng thời gợi mở cảm giác lặng yên, thiền định. Sự cân bằng giữa các yếu tố thị giác mang lại hiệu quả thị giác cao, giúp người xem cảm nhận được tâm thế tĩnh tại, chánh niệm và thuần khiết của người đang uống trà.

Giờ uống trà không chỉ là một cảnh sinh hoạt, mà là biểu tượng cho một triết lý sống Á Đông sâu sắc. Trà ở đây không đơn thuần là thức uống, mà là phương tiện nuôi dưỡng tâm hồn, thanh lọc cảm xúc và tái lập sự hài hòa giữa con người và vạn vật. Khoảnh khắc uống trà, theo tinh thần phương Đông, là lúc con người quay về với chính mình, thực hành sự tĩnh lặng, khiêm tốn và chánh niệm. Mai Trung Thứ đã khéo léo lồng ghép tinh thần này vào bố cục và hình tượng nhân vật: ánh mắt lặng lẽ, tư thế khiêm cung và khung cảnh tối giản – tất cả tạo nên một tác phẩm thấm đẫm chất triết lý và nhân văn.

Tác phẩm Giờ uống trà thể hiện rõ những đặc trưng phong cách nghệ thuật của Mai Trung Thứ: Thứ nhất, chất liệu lụa được khai thác triệt để với kỹ thuật xử lý tinh tế, tạo nên không gian thị giác mờ ảo, nhẹ nhàng. Thứ hai, ngôn ngữ tạo hình mềm mại, lý tưởng hóa nhân vật, nhằm tôn vinh vẻ đẹp tinh thần và đạo đức truyền thống. Thứ ba, chủ đề thuần Việt, hướng đến đời sống văn hóa nội tâm, đặc biệt là các nghi lễ, phong tục và sinh hoạt cổ truyền.

Cuối cùng, tranh của Mai Trung Thứ luôn mang tính thiền học, gợi mở hơn là miêu tả trực tiếp, để người xem tự tìm thấy thông điệp sâu xa từ hình ảnh đơn giản. Giờ uống trà là một tác phẩm tiêu biểu trong giai đoạn trưởng thành về tư duy nghệ thuật của Mai Trung Thứ.

2.3. Tác phẩm Thiếu nữ chơi đàn Nguyệt

Bức tranh vẽ về hai thiếu nữ mặc áo dài truyền thống ngồi đối diện với nhau, một người đang ngồi đánh đàn còn người còn lại thì ngồi trầm lặng nghe. Bức tranh có sự kết hợp giữa thị giác và thính giác một cách tinh tế, uyển chuyển, khiến người xem cảm nhận được sự mềm mại, thanh thoát của bức tranh. Ngoài ra, họa sĩ Mai Trung Thứ còn tạo nên sự cân bằng thị giác bằng kỹ thuật tạo hình của phương Tây với hai nhân vật chính: chính diện và quay lưng. Với các mảng màu nhẹ chủ yếu là tông vàng nhạt và xanh rêu, chúng không chỉ làm nổi bật hình ảnh người phụ nữ mà còn nhấn mạnh bầu không khí tĩnh lặng, cổ điển.

Với kỹ thuật lụa điêu luyện và tư duy tạo hình tinh tế, Mai Trung Thứ đã đưa hình tượng thiếu nữ cùng chiếc đàn nguyệt trở thành biểu tượng của vẻ đẹp văn hóa Việt: duyên dáng, sâu lắng và thuần khiết. Tác phẩm đã được giới sưu tầm và chuyên gia quốc tế đánh giá cao, từng được đấu giá với mức kỷ lục, khẳng định vị trí thẩm mỹ vượt thời gian.

Màu sắc trong tranh được thể hiện với tông màu chủ đạo là vàng nhạt, nâu đất, trắng ngà và xanh lam dịu. Bảng màu này tạo nên cảm giác nhẹ nhàng, thanh thoát đúng với tinh thần nội dung tác phẩm. Kỹ thuật lụa đặc trưng với lớp màu mỏng, trong suốt, giúp các mảng màu hòa quyện một cách tự nhiên, tạo hiệu ứng mờ ảo như ánh sáng qua làn sương. Màu sắc da nhân vật là sắc hồng phấn đặc trưng trong tranh Mai Trung Thứ, mang lại cảm giác tươi trẻ, mềm mại và nữ tính. Toàn bộ bố cục màu trong tranh không mang cảm giác đối chọi thị giác, mà được điều tiết để gợi nên sự êm dịu, tĩnh tại và trang nhã đúng với không gian của nghệ thuật truyền thống.

Bố cục tranh mang tính đăng đối, trong đó nhân vật nữ chiếm vị trí trung tâm. Thế ngồi ngay ngắn, dáng nghiêng nhẹ tạo nên một nhịp điệu thị giác cân bằng và hài hòa. Phông nền được xử lý đơn giản, làm nổi bật hình ảnh thiếu nữ và chiếc đàn. Không gian không sâu mà phẳng và tượng trưng là một đặc điểm chung trong tranh lụa Á Đông, giúp nhấn mạnh chiều sâu cảm xúc hơn là không gian vật lý.

3. Kết luận

Mai Trung Thứ đã dung hòa thành công giữa truyền thống và hiện đại, giữa phương Đông và phương Tây, vừa giữ gìn cốt lõi văn hóa dân tộc, vừa tiếp nhận tinh thần tự do, cá nhân hóa của nghệ thuật phương Tây. Điều này thể hiện rõ qua cách ông xây dựng hình ảnh, lựa chọn đề tài và xử lý bố cục trong tranh.Các tác phẩm không chỉ có giá trị thẩm mỹ mà còn là những tư liệu văn hóa phản ánh một thời kỳ lịch sử, đời sống, con người Việt Nam trong giai đoạn giao thoa văn hóa.

Tài liệu tham khảo

Hoàng Minh Đức (2022), “Tranh lụa hiện đại Việt Nam: Giai đoạn mở đầu và thành tựu”, Tạp chí Khoa học Trường Đại học Mở Hà Nội (số 89), tr.46-52.
Lưu Thị Hồng Điểm (2019), Nghệ thuật tạo hình trong tranh lụa của họa sĩ Mai Trung Thứ, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.
Võ Công Hoà (2015), Tranh lụa Việt Nam, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.
Vũ Giáng Hương (1997), Mỹ thuật Việt Nam hiện đại, Nxb Văn hóa Thông tin.
Ngô Kim Khôi (2022), “Mai Trung Thứ – Họa sĩ du hành giữa hai nền văn hóa”, Tạp chí Heritage (số 304), tr.48-55.