NHẬN THỨC CỦA SV NGÀNH QUẢN LÝ VĂN HÓA TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƯƠNG VỀ TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU CỦA NGƯỜI VIỆT

Nguyễn Hương Ly – Sinh viên K17 Ngành Quản lý văn hóa

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một biểu hiện tiêu biểu của văn hóa tâm linh người Việt, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại, việc tiếp cận và nhận thức đầy đủ về tín ngưỡng này trong giới trẻ nói chung và sinh viên (SV) ngành Quản lý văn hóa nói riêng vẫn còn hạn chế. Việc tìm hiểu và phân tích thực trạng nhận thức của SV Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung ương về tín ngưỡng thờ Mẫu sẽ tìm ra mặt tích cực và khó khăn trong tiếp cận và nhận thức về tín ngưỡng thờ Mẫu của SV. Từ đó có thêm căn cứ để đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả đào tạo, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa này trong tương lai.

1. Khái quát về tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt

Tín ngưỡng là một phần không thể thiếu trong hệ giá trị văn hóa tinh thần của một cộng đồng. Tại Việt Nam, tín ngưỡng thờ Mẫu giữ một vị trí đặc biệt, không chỉ thể hiện qua các nghi lễ linh thiêng mà còn phản ánh một triết lý sống nhân văn, đề cao vai trò của nữ giới trong vũ trụ và xã hội. Tín ngưỡng thờ Mẫu là hình thức tôn thờ các nữ thần đại diện cho thiên nhiên, vũ trụ và những giá trị đời sống như sinh sôi, bảo hộ quốc gia, sức mạnh siêu nhiên. Đây là một trong những tín ngưỡng dân gian độc đáo, kết tinh văn hóa bản địa qua nhiều thế kỷ. Hệ thống thờ Mẫu của người Việt bao gồm: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thoải, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Địa Phủ,… và nhiều vị Thánh Mẫu khác. Hệ thống điện thần của Đạo Mẫu được tổ chức linh hoạt và đa dạng theo mô hình Tam phủ (Thiên, Địa, Thủy) hoặc Tứ phủ (thêm phủ Nhạc – rừng núi). Ngoài ra, còn có sự hiện diện của các thánh cô, thánh cậu và các nhân vật lịch sử được thần thánh hóa như Bà Trưng, Bà Triệu,… Với sự linh hoạt và phong phú, tín ngưỡng này không chỉ phát triển ở miền Bắc, mà còn lan tỏa khắp các vùng miền khác, phù hợp với bản sắc từng cộng đồng.

Năm 2016, UNESCO đã ghi danh “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, khẳng định giá trị trường tồn của loại hình tín ngưỡng này.

2. Thực trạng nhận thức của Sinh viên ngành Quản lý Văn hóa

Nhóm nghiên cứu đã thực hiện khảo sát 250 SV ngành Quản lý văn hóa tại trường Sư phạm Nghệ thuật Trung ương trong tháng 2/2025.

Để hiểu rõ cách tiếp cận cho SV qua chương trình học, chúng tôi đã khảo sát qua câu hỏi: Những học phần nào trong chương trình đào tạo ngành QLVH có đề cập đến tín ngưỡng thờ Mẫu?

Biểu đồ 1: Kết quả khảo sát những học phần trong chương trình đào tạo ngành QLVH

có đề cập đến tín ngưỡng thờ Mẫu

Tín ngưỡng và tôn giáo ở Việt Nam 38.5%. Đây là học phần có ảnh hưởng sâu rộng nhất đến việc tìm hiểu tín ngưỡng thờ Mẫu. Quản lý di sản văn hóa 32.7%.

Cơ sở văn hóa 23.1%. Dù không chuyên sâu, nhưng học phần này cung cấp nền tảng lý thuyết về văn hóa học, từ đó SV có thể phân tích tín ngưỡng thờ Mẫu như một nét văn hoá bản địa độc đáo. Các môn học khác 5.8%. Tín ngưỡng thờ Mẫu có thể chỉ được đề cập theo cách gián tiếp hoặc như một ví dụ minh họa.

Điều này cho thấy tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ là một hiện tượng tôn giáo, mà còn là một chủ đề liên ngành, có khả năng gợi mở hướng tiếp cận học thuật đa dạng: từ tôn giáo học, văn hóa học đến quản lý di sản. Sự phân bố nội dung học phần cho thấy có tiềm năng mở rộng tích hợp nội dung này vào nhiều môn học hơn, để nâng cao hiểu biết và ý thức bảo tồn trong SV.

Với câu hỏi “Bạn muốn được tiếp cận việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu như thế nào trong chương trình học?”, kết quả như sau:

Biểu đồ 4: Kết quả khảo sát cách tiếp cận thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trong chương trình học

Gần một nửa số người khảo sát (44,4%) cho rằng đi thực tế là cách tốt nhất để tiếp cận tín ngưỡng thờ Mẫu. Việc trực tiếp quan sát, tham gia các nghi lễ như hầu đồng mang lại trải nghiệm sâu sắc, trực quan và dễ tiếp thu hơn so với lý thuyết. Hội thảo được xem là cách tiếp cận học thuật nhưng vẫn mang tính tương tác và cập nhật kiến thức từ các chuyên gia, nhà nghiên cứu. Một phần tư người khảo sát vẫn đánh giá cao hình thức học truyền thống trên lớp. Nên lồng ghép các cách tiếp cận sáng tạo, ứng dụng công nghệ vào việc giảng dạy để tạo sự đa dạng và linh hoạt.

Về câu hỏi “Bạn biết đến tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt thông qua các nguồn nào?”, kết quả cho thấy:

Biểu đồ 5: Kết quả khảo sát nguồn thông tin biết đến tín ngưỡng thờ Mẫu

Dễ thấy, “Thông qua trải nghiệm thực tế” là nguồn phổ biến nhất, với khoảng 65 phiếu, cho thấy đa số người được khảo sát biết đến tín ngưỡng thờ Mẫu thông qua việc trực tiếp tham gia hoặc chứng kiến các nghi lễ, hoạt động văn hóa. Tiếp theo là “Thông qua mạng xã hội, truyền thông” với khoảng 28 phiếu. Với số lượng bình chọn lần lượt là 18 và 13 cho “Thông qua tài liệu, sách báo” và “Trong chương trình học chính khóa” có thể thấy kênh học thuật và giáo dục chính thống vẫn còn hạn chế trong việc truyền tải về tín ngưỡng này. Cuối cùng, khoảng 12 người cho biết “Chưa từng tìm hiểu” về tín ngưỡng thờ Mẫu, điều này cho thấy vẫn còn một bộ phận chưa tiếp cận được với nét văn hóa đặc sắc này.

Với câu hỏi “Bạn đã từng tham dự lễ hội tại các Đền Mẫu chưa?” và nhận được kết quả sau:

Biểu đồ 6: Kết quả khảo sát về việc tham gia lễ hội tại Đền Mẫu

Một số lần” và “Chưa bao giờ” cùng đứng đầu với 40 người chọn mỗi phương án. Điều này cho thấy một phần lớn người dân đã từng tham dự lễ hội Đền Mẫu vài lần, trong khi một bộ phận tương đương chưa từng tham dự. Có 30 người lựa chọn phương án “Một lần”, cho thấy vì sao trải nghiệm thực tế lại trở thành nguồn phổ biến nhất giúp công chúng biết tới tín ngưỡng. Phương án “Nhiều lần” là phương án ít phổ biến nhất với 25 người, cho tỷ lệ những người có sự gắn bó thường xuyên với lễ hội Đền Mẫu không cao.

Cuối cùng, chúng tôi đưa ra câu hỏi “Bạn nghĩ gì về vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong nền văn hóa dân gian Việt Nam?” và nhận được kết quả từ các bạn SV:

Biểu đồ 8: Kết quả khảo sát về vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa dân gian

Biểu đồ phản ánh các quan điểm khác nhau về vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa dân gian Việt Nam qua nhận thức của SV ngành QVH. Phần lớn người được khảo sát, với 60 lượt chọn, đánh giá tín ngưỡng thờ Mẫu là yếu tố quan trọng trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Đây là quan điểm thể hiện sự trân trọng sâu sắc đối với di sản văn hóa phi vật thể của người Việt, và khẳng định vai trò của thờ Mẫu như một phần không thể thiếu trong bản sắc tinh thần của cộng đồng. Bên cạnh đó, có 40 người cho rằng tín ngưỡng thờ Mẫu cần được nghiên cứu và bảo tồn kỹ lưỡng. Đây là quan điểm thực tiễn, phản ánh nhu cầu hài hòa giữa việc giữ gìn truyền thống và thích ứng với bối cảnh xã hội đang thay đổi nhanh chóng. Cuối cùng, 10 người lựa chọn ý kiến khác, cho thấy vẫn có những suy nghĩ riêng hoặc cách tiếp cận khác biệt về tín ngưỡng này, dù không phổ biến.

Việc nhận thức của SV gặp phải một số khó khăn như:

Thiếu kiến thức chuyên sâu: Chương trình đào tạo hiện tại chỉ đề cập tín ngưỡng thờ Mẫu rải rác trong các môn học như Cơ sở văn hóa, Tín ngưỡng và tôn giáo ở Việt Nam.

Ít cơ hội thực hành: SV thiếu điều kiện trực tiếp tham gia các nghi lễ thờ Mẫu (lên đồng, lễ hội Mẫu).

Ảnh hưởng bởi định kiến xã hội: Một số SV còn nhầm lẫn tín ngưỡng thờ Mẫu với các yếu tố mê tín dị đoan.

3. Một số giải pháp nâng cao nhận thức

Từ thực trạng nêu trên, nhóm tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm giúp nâng cao nhận thức của SV về tín ngưỡng thờ Mẫu, tập trung vào các nội dung:

Bổ sung nội dung đào tạo chuyên đề về tín ngưỡng thờ Mẫu.
Tăng cường hoạt động trải nghiệm thực tế.
Khuyến khích nghiên cứu khoa học SV về tín ngưỡng thờ Mẫu.
Tuyên truyền qua các phương tiện truyền thông.

Kết luận

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một giá trị di sản quý báu trong kho tàng văn hóa Việt Nam, cần được thế hệ trẻ nhận thức đúng và sâu sắc. Qua khảo sát, nhận thức của SV ngành Quản lý Văn hóa về tín ngưỡng này còn tồn tại nhiều hạn chế. Vì vậy, việc bổ sung nội dung đào tạo, tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế, khuyến khích nghiên cứu khoa học và đẩy mạnh truyền thông sẽ là những giải pháp thiết thực nhằm nâng cao nhận thức, góp phần đào tạo đội ngũ cán bộ văn hóa trẻ có đủ năng lực gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc trong thời kỳ hội nhập quốc tế.

Tài liệu tham khảo

Nguyễn Hạnh (2019). Văn hoá tín ngưỡng Việt Nam và thực hành văn hoá tín ngưỡng Việt Nam của nhà nghiên cứu văn hoá tín ngưỡng Việt Nam. Nxb. Trẻ.
Vũ Hồng Vận & Phạm Huy Hoàng (2018). Nguồn gốc, quá trình hình thành của tín ngưỡng thờ Mẫu. Nxb Thánh địa Việt Nam học.
Phạm Việt Long (2012). Giá trị văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam. Nxb. Văn hóa Thông tin.
Bình Minh (2020). Văn hoá tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh của người Việt. Nxb Tạp chí Hoà Nhập.
Nhóm SV Đại học Cần Thơ (2014). Chuyên đề 1, môn Luật hành chính 3, đề tài Báo cáo quản lý Nhà nước về Tôn giáo. Nxb. Đại học Cần Thơ.
Ngô Đức Thịnh (2004). Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam. Nxb. Tôn giáo.