VAI TRÒ CỦA VIỆC SỬ DỤNG TRÒ CHƠI TRONG DẠY HÁT CHO HỌC SINH TỰ KỶ

Tôn Nữ Diệu Hạnh

Học viên K20 – chuyên ngành LL&PPDH Âm nhạc

Học sinh (HS) tự kỷ là khái niệm dùng để chỉ những trẻ em hoặc thanh thiếu niên đang trong độ tuổi đi học và được chẩn đoán mắc rối loạn phổ tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD). Đặc điểm của HS tự kỷ là: “những khiếm khuyết về tương tác xã hội, giao tiếp ngôn ngữ và phi ngôn ngữ, có hành vị, sở thích, hoạt động mang tính hạn hẹp, lặp đi lặp lại” [1, tr.3]. Âm nhạc ngoài tư cách là một bộ môn nghệ thuật, nó còn góp phần quan trọng trong việc trị liệu cho HS tự kỷ. Đặc biệt việc sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy hát không chỉ giúp HS tiếp cận với bài hát một cách tự nhiên, mà còn hỗ trợ phát triển các kỹ năng nền tảng về ngôn ngữ, cảm xúc, vận động và xã hội.

1. Tăng cường sự chú ý và khả năng duy trì hoạt động

Một trong những thách thức lớn nhất khi dạy hát cho HS tự kỷ là duy trì sự chú ý của các em trong suốt quá trình học tập. HS thường dễ bị phân tâm, khó tập trung vào một nhiệm vụ cụ thể, đặc biệt là các hoạt động mang tính ngôn ngữ hoặc yêu cầu tương tác xã hội. Trò chơi âm nhạc, với đặc điểm sinh động, nếu có luật chơi rõ ràng và kết hợp vận động, giúp HS duy trì sự chú ý một cách tự nhiên. Khi HS được tham gia vào trò chơi có yếu tố âm thanh, nhịp điệu và hành động, não bộ của các em được kích hoạt đồng thời nhiều vùng chức năng, từ đó kéo dài thời gian tập trung. Chẳng hạn, khi dạy bài hát Đội kèn tý hon hay bài Gà gáy, nếu thực hiện dạy học bình thường – cô hát hoặc bật bài hát đó do một ca sĩ nào đó hát cho cả lớp nghe – thì sẽ không gây được sự chú ý của HS. Điều đó cũng đồng nghĩa là làm giảm khả năng duy trì hoạt động của HS trong tiết học. Nhưng, cũng với các bài hát đó, nếu GV viên hát và yêu cầu HS cùng thực hiện những trò chơi thông qua các động tác đơn giản vung tay, dậm chân đi đều, hoặc miệng bắt chước tiếng gà gáy, theo giai điệu, nhịp điệu của bài hát, sẽ làm cho HS chú ý hơn. Lúc này giai điệu của bài hát giúp HS ổn định được tâm trạng, tạo cảm xúc âm nhạc lành mạnh và nhịp điệu đều đều, tạo điều kiện cho các em dễ dàng thực hiện những động tác ít nhất là giống cô, hoặc có thể có những động tác mà HS sáng tạo ra ngoài sự tưởng tượng của GV. Những trò chơi như vậy không chỉ tạo hứng thú mà còn giúp HS hình thành thói quen chú ý và tăng khả năng duy trì hoạt động trong tiết học.

2. Hỗ trợ phát triển ngôn ngữ và giao tiếp

Xét về đặc điểm tâm lý của HS tự kỷ, thì ngôn ngữ và giao tiếp là hai lĩnh vực mà các em gặp nhiều khó khăn trong việc phát âm, hiểu ngôn ngữ, sử dụng từ vựng phù hợp hoặc duy trì cuộc hội thoại. Lời các bài hát trong chương trình, thường có cấu trúc đơn giản, vần điệu dễ nhớ và nội dung gần gũi, đây là phương tiện lý tưởng để hỗ trợ phát triển ngôn ngữ. Khi kết hợp với trò chơi, HS được luyện phát âm, mở rộng vốn từ và thực hành giao tiếp một cách tự nhiên, không áp lực.

Chẳng hạn, bài hát Chào người bạn mới đến với lời: “Chào người bạn mới đến/ Góp thêm một niềm vui …”; hoặc bài Con chim vành khuyên có lời hát: “Chim gặp bác Chào Mào, chào Bác/Chim gặp cô Sơn Ca, chào Cô/Chim gặp anh Chích Chòe, chào Anh …”. Nếu lời bài hát được lặp đi, lặp lại kết hợp với trò chơi âm nhạc như bắt tay các bạn trong lớp, khoanh tay gật đầu chào lễ phép, tức là HS đã hiểu được ý nghĩa có trong lời ca và biết thực hiện hành vi xã hội cơ bản.

Việc lặp lại lời hát giúp HS ghi nhớ cấu trúc ngôn ngữ, trong khi hành động bắt tay, gật đầu, tạo điều kiện cho các em phát triển ngôn ngữ giao tiếp xã hội đơn giản như chào bạn, chào bác, chào cô, chào anh, chào chị…, bên cạnh đó là còn giúp các em thực hiện tốt giao tiếp xã hội thông qua phi ngôn ngữ. Chỉ cần HS phát âm được một số từ đơn giản hoặc các hành động mang tính biểu cảm trong những hoàn cảnh phù hợp, đã là một kết quả đáng ghi nhận. Như vậy, chỉ có dạy học hát và thông qua dạy việc sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy học hát mới thấy được vai trò quan trọng của nó trong việc hỗ trợ phát triển ngôn ngữ, khả năng giao tiếp cho HS tự kỷ.

3. Phát triển cảm xúc và khả năng biểu đạt tình cảm

HS tự kỷ thường gặp khó khăn trong việc nhận diện, hiểu và biểu đạt cảm xúc với mọi người. Nhiều HS không thể hiện cảm xúc một cách rõ ràng, hoặc có phản ứng không phù hợp với hoàn cảnh trong không gian nhất định. Khi sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy học hát, sẽ tạo điều kiện để HS trải nghiệm và biểu đạt cảm xúc thông qua giọng hát (nếu có thể), nét mặt và vận động cơ thể.

Bài Cả nhà thương nhau với lời ca: “Ba thương con vì con giống mẹ, mẹ thương con vì con giống ba” thể hiện tình cảm gia đình yêu thương gắn bó, hoặc bài Cô và mẹ hay bài Cháu thương chú bộ đội… khi được nghe có thể thúc đẩy khả năng cảm xúc HS. Tuy nhiên, từ cảm xúc đó, để chuyển thành khả năng biểu cảm là một khoảng trống lớn đối với HS tự kỷ. Lúc này, sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy học hát sẽ đóng vai trò quan trọng, mang tính cứu cánh, giúp HS có thể biểu đạt những cảm xúc đã được nuôi dưỡng từ bài hát. Đó có thể là các bức tranh về những người thân yêu mà HS từng tiếp xúc như: mẹ, cô, bạn bè, người thân trong gia đình hoặc cảnh thiên nhiên hoa lá; hay cũng có thể là những hành vi được biểu hiện thông qua nụ cười, ánh mắt, sự chăm chú nghe hát, hoặc sự tham gia nhiệt tình của HS với các trò chơi âm nhạc. Dưới góc độ chuyên môn, sử dụng trò chơi dạy hát, giúp GV dễ dàng hơn trong việc tiếp cận và truyền đạt kiến thức tới HS.

4. Tăng cường vận động và phối hợp giác quan

Nhiều HS tự kỷ có biểu hiện rối loạn cảm giác, vận động không đồng đều, hoặc khó khăn trong việc phối hợp các giác quan. Việc kết hợp vận động trò chơi âm nhạc trong dạy học hát, sẽ giúp HS rèn luyện khả năng điều hòa cảm giác, tăng cường sự linh hoạt và phát triển thể chất. Trò chơi âm nhạc trong dạy học hát, thường yêu cầu HS thực hiện các hành động như vỗ tay, nhảy múa, di chuyển theo nhịp, hoặc sử dụng các nhạc cụ gõ đơn giản… Những hoạt động này không chỉ giúp HS phát triển vận động, mà còn hỗ trợ khả năng phối hợp giữa nghe – nhìn – vận động.

Chẳng hạn khi dạy bài: Múa cho mẹ xem, Bé quét nhà, Hành khúc tới trường, Độ kèn tý hon… với trò chơi như đóng vai, thi múa, đi theo nhịp, thông qua việc mô phỏng các động tác như chắp hai tay đưa lên má, quét nhà hay vung tay chân bước đều… Những động tác của các trò chơi âm nhạc, giúp HS có sự uyển chuyển và đồng bộ hơn trong các chuyển động, từ đó sẽ cải thiện khả năng kiểm soát cơ thể. Một số bài hát chủ đề về thiên nhiên như: Dàn nhạc trong vườn, Hoa lá mùa xuân, Nắng sớm…, tùy theo nội dung mỗi bài mà có thể thiết kế các trò chơi cho phù hợp. Những từ trong lời bài hát theo giai điệu âm nhạc kết hợp với việc tổ chức trò chơi, sẽ đánh thức tâm trạng, thu hút HS chú ý, tập trung tham gia vào tiết học. Từ đó, HS sẽ: nghe – nhìn – vận động, nghĩa là cùng một lúc phải kết hợp các vấn đề với nhau và như thế, hệ thần kinh làm nhiệm vụ điều chỉnh các hành động một cách hợp ý.

5. Tăng cường khả năng giao tiếp xã hội

Giao tiếp xã hội là một trong những năng lực nền tảng, giúp HS hình thành mối quan hệ với người khác, thích nghi với môi trường và phát triển nhân cách. Tuy nhiên, đối với HS rối loạn phổ tự kỷ, đây lại là một trong những khiếm khuyết nổi bật và dai dẳng nhất. HS thường gặp khó khăn trong việc bắt đầu cuộc trò chuyện, duy trì tương tác, hiểu các quy tắc xã hội và thể hiện cảm xúc phù hợp. Chính vì vậy, việc xây dựng môi trường học tập thân thiện, giàu tính tương tác là điều kiện tiên quyết để hỗ trợ trẻ phát triển kỹ năng giao tiếp xã hội. Trong bối cảnh đó, sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy hát đóng vai trò như một cầu nối, giúp HS tự kỷ tiếp cận và thực hành giao tiếp một cách tự nhiên, không áp lực.

Trò chơi âm nhạc khi được tổ chức theo nhóm, tạo điều kiện cho HS tương tác với bạn bè thông qua lời hát, vận động và luật chơi. Khi các em cùng nhau hát, chia sẻ lượt chơi, phối hợp động tác hoặc phản hồi âm thanh, các hành vi giao tiếp xã hội được kích hoạt và củng cố. Ví dụ, bài hát Con chim vành khuyên, HS tập hát và khoanh tay thực hành lời chào – một hành vi xã hội cơ bản, nhưng rất quan trọng đối với HS tự kỷ. Hành động gật đầu chào, tạo điều kiện cho HS thực hành giao tiếp phi ngôn ngữ như ánh mắt, nét mặt, khoảng cách cơ thể.

Khi thực hiên trò chơi nhóm, HS học được cách chờ đợi lượt chơi, lắng nghe người khác và phản hồi đúng lúc. Đây là những kỹ năng xã hội quan trọng, thường bị hạn chế ở HS tự kỷ. Một ví dụ khác là bài Đội kèn tý hon, nếu yêu cầu HS hát và di chuyển theo đội hình, từ đó hình thành tinh thần tập thể và ý thức cộng đồng. HS học được cách phối hợp với bạn bè, quan sát hành vi của người khác và tự điều chỉnh hành vi của bản thân để phù hợp với nhóm.

6. Kết luận

Việc sử dụng trò chơi âm nhạc trong dạy hát không chỉ là phương tiện tạo sự hứng thú, mà còn là môi trường thực hành giao tiếp xã hội hiệu quả cho trẻ tự kỷ. Thông qua lời hát cụ thể, vận động nhóm và luật chơi rõ ràng, HS được trải nghiệm, thực hiện các hành vi xã hội trong bối cảnh thân thiện, từ đó từng bước hình thành cho các em kỹ năng tương tác và kết nối với cộng đồng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Nguyễn Nữ Tâm An – Hoàng Thị Lệ Quyên (2016), Giáo dục trẻ rối loạn phổ tự kỷ (Tài liệu dành cho lớp nghiệp vụ sư phạm Giáo dục đặc biệt), Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.
Boxill EH & Chase KM (2007), Liệu pháp âm nhạc cho trẻ khuyết tật phát triển, tái bản lần 2, Nxb Pro – Ed.
Trần Bảng (2000), Phương pháp giảng dạy âm nhạc trong nhà trường phổ thông, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
Ellen Notbohm (2010), Mười điều trẻ tự kỷ muốn bạn biết, Nxb Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh, Hồ Chí Minh.
Phùng Ngọc Hà (2012), Sử dụng âm nhạc trong giáo dục trẻ tự kỷ, luận văn Thạc sĩ chuyên ngành LL & PPDH Âm nhạc, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam, Hà Nội.