VẬN DỤNG CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC TRONG DẠY HỌC ĐỌC NHẠC CHO HỌC SINH TẠI TRƯỜNG TIỂU HỌC NGÔ SĨ KIỆN, HUYỆN THANH TRÌ, HÀ NỘI  

Phùng Thị Hồng Vân

Học viên K20 – Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc

Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 được thiết kế theo phát triển năng lực, phẩm chất HS, trong đó môn Âm nhạc và đặc biệt là dạy học đọc nhạc có vai trò quan trọng trong việc hình thành kỹ năng cảm thụ và thể hiện âm nhạc. Khác với cách tiếp cận truyền thống, chương trình mới nhấn mạnh đến việc hướng dẫn HS tự nhận biết, khám phá và thực hành âm nhạc thông qua các phương pháp dạy học tích cực, lấy HS làm trung tâm, chú trọng hoạt động trải nghiệm và sáng tạo. Tuy nhiên, thực tế tại Trường Tiểu học Ngô Sĩ Kiện, huyện Thanh Trì, Hà Nội cho thấy GV còn nhiều khó khăn: các lớp 1, 2, 3 lúng túng khi áp dụng phương pháp mới, trong khi lớp 4, 5 vẫn duy trì thói quen dạy học cũ. Điều này làm hạn chế hiệu quả, HS tiếp thu chậm, thiếu kỹ năng đọc nhạc nền tảng. Xuất phát từ thực tiễn đó, bài viết này xin được đề cập đến vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong dạy học đọc nhạc cho học sinh tại Trường Tiểu học Ngô Sĩ Kiện, huyện Thanh Trì, Hà Nội, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Âm nhạc trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay.

1. Dạy học giải quyết vấn đề

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục, dạy học giải quyết vấn đề được xem là một trong những phương pháp quan trọng nhằm khơi dậy tính chủ động, sáng tạo và khả năng tư duy độc lập của HS. Đối với mạch nội dung Đọc nhạc, phương pháp này phù hợp bởi nó không chỉ dừng lại ở việc nhận diện ký hiệu nhạc lý khô cứng, mà còn biến mỗi tiết học thành một “hành trình khám phá”, nơi HS được tự mình tìm ra câu trả lời cho những tình huống gắn liền với âm thanh, tiết tấu và giai điệu. Cách tiếp cận này giúp HS tiểu học, vốn có trí tưởng tượng phong phú và tâm lý thích khám phá, tiếp cận bài học âm nhạc một cách tự nhiên, nhẹ nhàng và hấp dẫn hơn.

Ví dụ, khi dạy bài Đọc nhạc số 2 – Chủ đề: Vui đến trường trong chương trình lớp 3, thay vì yêu cầu HS đọc nhạc ngay, GV có thể đưa ra một tình huống giả tưởng: “Các nốt nhạc đang chơi trò trốn tìm – chúng đang ẩn sau những dòng kẻ và khóa Sol. Em có đoán được ai đang ở vị trí đầu tiên không? Là Đô, Rê hay Mi?”. Sau đó, HS được giao nhiệm vụ “tìm nốt”, “giải mã” cao độ bằng cách dựa vào vị trí trên khuông nhạc.

Quá trình học diễn ra như một hành trình khám phá, trong đó mỗi nốt nhạc là một nhân vật, mỗi tiết tấu là một bước đi và bản nhạc trở thành một câu chuyện cần được “giải mã” bằng trí tuệ và cảm xúc.

Ở lớp 4, với yêu cầu cao hơn về nhận thức, phương pháp dạy học giải quyết vấn đề có thể được triển khai dưới hình thức so sánh, phân tích và khái quát. Trong bài Đọc nhạc số 4 – Chủ đề: Tình bạn tuổi thơ, GV có thể đặt vấn đề: “Các em có thấy nốt này kéo dài lâu hơn nốt trắng bình thường không? Theo em, nó dài thêm bao nhiêu nhịp?”. Câu hỏi này không chỉ giúp HS nhận diện điểm mới trong bài học mà còn khuyến khích các em tự suy nghĩ về vai trò của chấm dôi trong việc kéo dài âm thanh, từ đó cảm nhận được chiều dài của giai điệu, tính chất ngân vang – điều rất quan trọng trong việc nuôi dưỡng cảm thụ nhạc tính.

Một khía cạnh đặc biệt của phương pháp này là khả năng phát triển tư duy âm nhạc hình tượng. Với HS tiểu học, việc gắn mỗi yếu tố âm nhạc với một hình ảnh cụ thể sẽ tạo nên sự kết nối mạnh mẽ giữa trí nhớ và cảm xúc. Ví dụ, GV có thể mô tả: “Nốt đen là một bước chân chắc chắn, nốt móc đơn là bước chạy nhẹ nhàng, còn dấu lặng là lúc dừng lại để hít thở và lắng nghe…”. Khi HS đã hình dung âm nhạc như những hành động cụ thể trong đời sống, việc đọc nhạc sẽ trở thành một hoạt động tự nhiên, sinh động và dễ tiếp thu hơn nhiều so với cách tiếp cận mang tính lý thuyết.

2. Dạy học tự phát hiện

Khác với phương pháp giảng giải truyền thống, nơi GV cung cấp sẵn toàn bộ kiến thức, phương pháp tự phát hiện tạo ra môi trường mà ở đó HS trở thành chủ thể tìm tòi – các em quan sát, lắng nghe, so sánh, đặt câu hỏi và từ đó khám phá mối quan hệ giữa các yếu tố âm nhạc như cao độ, trường độ, sắc thái, nhịp điệu… Chính sự chủ động đó làm cho việc học trở nên sống động, gần gũi và có ý nghĩa hơn với từng cá nhân HS.

Trong tiết dạy Đọc nhạc bài số 1 – Chủ đề: Lễ hội âm thanh (lớp 3), GV có thể khởi động bài học bằng một trò chơi “nghe và đoán nốt nhạc”: GV chơi hai âm thanh trên đàn phím – một cao, một thấp – và đặt câu hỏi: “Nốt nào nghe như tiếng chim hót? Nốt nào nghe như trống vang?”.

HS tự suy nghĩ và trả lời dựa trên cảm nhận cá nhân. Từ đó, GV dẫn dắt các em khám phá khái niệm “cao độ”, tự tìm quy luật giữa vị trí nốt trên khuông nhạc và độ cao âm thanh tương ứng. Quá trình phát hiện diễn ra tự nhiên như một trò chơi, nhưng lại có giá trị giáo dục sâu sắc, vì HS không chỉ học được kiến thức mà còn hình thành khả năng quan sát và phân tích âm thanh một cách chủ động.

Ở lớp 4, khả năng nhận thức của HS đã phát triển hơn, GV có thể tổ chức các hoạt động tự phát hiện ở mức độ phức tạp hơn. Ví dụ, trong bài Đọc nhạc số 4 – Chủ đề: Tình bạn tuổi thơ, GV cho HS nghe một đoạn nhạc có sử dụng hình nốt trắng chấm dôi và hỏi: “Vì sao âm thanh này ngân dài hơn bình thường? Em có thấy khác với nốt trắng không?”. Các em sẽ tự so sánh thời gian ngân vang giữa hai loại trường độ, từ đó phát hiện ra sự tồn tại và tác dụng của dấu chấm dôi. Việc phát hiện thông qua nghe – so sánh – kiểm chứng giúp HS ghi nhớ kiến thức một cách tự nhiên, lâu dài và có chiều sâu.

Bên cạnh việc phát hiện kỹ thuật âm nhạc, HS còn có thể được dẫn dắt để tự tìm ra ý nghĩa biểu cảm trong giai điệu. Chẳng hạn, trong bài Đọc nhạc số 2 – Chủ đề: Thầy cô với chúng em (lớp 4) GV yêu cầu các nhóm HS trình bày bài đọc nhạc với sắc thái khác nhau: nhóm 1 thể hiện vui tươi, nhóm 2 nhẹ nhàng, nhóm 3 trang nghiêm. Sau phần trình bày, GV đặt câu hỏi: “Em thấy bài hát mang tâm trạng nào là phù hợp nhất? Vì sao lại như vậy?”. Từ đó, HS tự phát hiện ra rằng một bài nhạc không chỉ có nốt nhạc và tiết tấu, mà còn có “tâm hồn” – sắc thái cảm xúc có thể thay đổi tùy cách thể hiện. Nhận thức ấy chính là bước khởi đầu để các em hiểu sâu hơn về ngôn ngữ âm nhạc và khả năng biểu đạt nội tâm thông qua âm thanh.

3. Sử dụng phương pháp trò chơi

            Phương pháp trò chơi trong dạy học là một trong những chiến lược giáo dục tích cực được áp dụng rộng rãi ở cấp tiểu học, đặc biệt phát huy hiệu quả trong các môn học nghệ thuật như Âm nhạc.

Trong bài Đọc nhạc số 1 – Chủ đề: Lễ hội âm thanh (lớp 3), GV có thể tổ chức trò chơi “Ai nhanh hơn?” bằng cách chia lớp thành hai đội, mỗi đội sẽ lần lượt nhận một tấm thẻ có in hình nốt nhạc (ví dụ: Đô, Rê, Mi, Fa…), nhiệm vụ là đọc đúng tên nốt và gõ đúng tiết tấu tương ứng. Đội nào trả lời nhanh và chính xác hơn sẽ được điểm. Trò chơi này vừa giúp các em luyện đọc cao độ, vừa rèn kỹ năng tiết tấu một cách sinh động. Việc có yếu tố thi đua khiến các em thêm hứng khởi, đồng thời kích thích tinh thần trách nhiệm và sự chủ động trong học tập.

Đối với HS lớp 4, GV có thể nâng cao độ khó bằng trò chơi “Điền nốt vào khuông”. Trong tiết dạy Đọc nhạc số 2 – Chủ đề: Thầy cô với chúng em, mỗi nhóm sẽ được phát một khuông nhạc trống và một bộ thẻ gồm các nốt nhạc với trường độ khác nhau. Sau khi nghe GV đàn một đoạn nhạc ngắn, các nhóm có nhiệm vụ chọn đúng nốt và sắp xếp chúng theo đúng trình tự âm thanh đã nghe. Trò chơi này rèn luyện khả năng cảm âm, kỹ năng nhớ tiết tấu và khái quát nhanh cấu trúc giai điệu – kỹ năng rất cần thiết khi học đọc nhạc ở trình độ cao hơn.

Một hình thức trò chơi khác cũng rất hiệu quả là trò chơi “Tiếp sức âm nhạc”. Trong bài Đọc nhạc số 4 – Chủ đề: Âm nhạc nước ngoài (lớp 4), HS xếp hàng theo nhóm, mỗi thành viên lần lượt đọc một ô nhịp trong bản nhạc, người sau tiếp tục phần tiếp theo. Cả nhóm phải duy trì đúng cao độ, tiết tấu và đảm bảo kết nối nhịp nhàng. Đây là trò chơi đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng giữa các thành viên, từ đó rèn luyện kỹ năng đọc nhạc nhóm, khả năng giữ nhịp và ý thức tập thể.

Tuy nhiên, để trò chơi trong dạy học đọc nhạc thực sự hiệu quả, GV cần đảm bảo rằng: (1) trò chơi phải có mục tiêu học tập rõ ràng, không đơn thuần chỉ để giải trí; (2) luật chơi phải đơn giản, dễ hiểu và phù hợp với trình độ nhận thức của HS; (3) các hoạt động phải đảm bảo tính bao quát – tất cả HS đều được tham gia và đều có cơ hội thể hiện; (4) sau mỗi trò chơi cần có phần tổng kết để củng cố kiến thức, rút ra bài học và định hướng cho các em cách vận dụng vào bài học tiếp theo, nhờ vậy, trò chơi trở thành công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc phát triển kỹ năng âm nhạc.

Kết luận

Việc dạy học đọc nhạc theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đặt ra yêu cầu đổi mới phương pháp, từ truyền thụ kiến thức sang phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Qua việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học giải quyết vấn đề, dạy học tự phát hiện và trò chơi, quá trình học đọc nhạc đã trở nên sinh động, hấp dẫn, đồng thời giúp HS hình thành và phát triển kỹ năng nhận biết cao độ, tiết tấu, sắc thái một cách tự nhiên. Những phương pháp này không chỉ hỗ trợ rèn luyện kỹ năng âm nhạc mà còn khơi gợi trí tưởng tượng, tư duy sáng tạo và tinh thần hợp tác, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Âm nhạc nói chung và dạy học mạch nội dung đọc nhạc cho HS tiểu học.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đỗ Thị Minh Chính (Tổng Chủ biên), Nguyễn Thị Thanh Bình (Chủ biên), Mai Linh Chi, Nguyễn Thị Phương Mai, Nguyễn Thị Nga (2023), Âm nhạc 4, bộ sách bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
2. Hoàng Long, Đỗ Thị Minh Chính (Tổng chủ biên), Nguyễn Thị Thanh Bình (Chủ biên), Mai Linh Chi, Nguyễn Thị Nga, Đặng Khánh Nhật (2022), Âm nhạc 3 – bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
3. Nguyễn Thị Khánh Ly (2020), Rèn luyện kỹ năng tập đọc nhạc cho HS khối 5 trường Tiểu học Phương Canh, Quận Nam Từ Liêm, Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc, Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
4. Nguyễn Thị Tố Mai (2024), Phương pháp dạy học theo phát triển năng lực, Tài liệu ban hành nội bộ Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
5. Bùi Thị Bích Ngọc (2025), Dạy học đọc nhạc theo bộ sách Kết nối tri thức với cuộc sống cho học sinh lớp 4 tại Trường Tiểu học Trần Quốc Toản, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Âm nhạc, Trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương, Hà Nội.
6. Lê Anh Tuấn (2010), Phương pháp dạy học âm nhạc ở trường Tiểu học và Trung học cơ sở, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.