TS. Đỗ Quang Minh
- Đặt vấn đề
Giáo dục đại học ở Việt Nam nói riêng xác định đổi mới căn bản và toàn diện là hoàn toàn đúng đắn. Nội dung của đổi mới căn bản toàn diện sự nghiệp giáo dục thực chất là chuyển từ cách thức truyền thụ kiến thức sang cách phát triển phẩm chất năng lực, kỹ năng của người học, nói cách khác là dạy người học phương pháp nhiên cứu khoa học.
Một trong những thành tựu nổi bật của tâm lý học thế kỷ XX đã qua là sự khám phá ra vai trò quyết định hoạt động của con người trong việc hình thành các năng lực và phẩm chất của chính bản thân. Những khả năng trí tuệ, năng lực chuyên môn của con người là kết quả mà con người bằng hoạt động của chính bản thân mình, biết tiếp cận theo phương pháp khoa học được thày hướng dẫn/ người đi trước hướng dẫn để tự chuyển hóa tri thức của nhân loại thành tài sản tri thức của riêng bản thân.
Nhân dịp kỷ niệm 45 năm sự nghiệp đào tạo giáo viên nghệ thuật và 9 năm ngày Thủ tướng Chính phủ kí quyết định thành lập Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung ương (ĐHSP Nghệ thuật TW), tác giả muốn đóng góp một vài suy nghĩ của cá nhân mình từ thực tiễn giảng dạy, hướng dẫn học viên cao học trong nghiên cứu để tìm kiếm một học vị khoa học trên chặng đường đầu tiên của một người nghiên cứu độc lập. Qua đó, tác giả nhận thấy rất nhiều học viên còn chưa hiểu thế nào là đề tài khoa học (đề tài luận văn), đối tượng nghiên cứu của đề tài, khách thể nghiên cứu, nội dung phạm vi nghiên cứu; còn mơ hồ khi nghe nói tới luận điểm khoa học, luận cứ khoa học và luận chứng khoa học, cái gọi là tư duy theo logic của một vấn đề nghiên cứu. Cách đây gần 20 năm Đảng và Nhà nước ta đã có Nghị quyết định hướng đổi mới phương pháp dạy học: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và các phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học” (Nghị quyết 02-NQ/HNTW BCH TW Đảng khóa VIII)
Chính việc dạy học theo lối truyền thụ kiến thức theo cách thức thuyết trình quá nhiều, nên người học đã thụ động tiếp nhận mà không biết gì đến phương pháp tiếp cận vấn đề theo tư duy 5W (what = cái gì, sự việc gì? where = ở đâu, nơi chốn? Who = của ai/ai? when = xảy ra khi nào, thời điểm nào? why = vì sao, tai sao?).
Trong lĩnh vực dạy học, phương pháp dạy học được hiểu là cách thức hoạt động cùng nhau của người dạy và người học hướng tới việc giải quyết các mục tiêu và nhiệm vụ dạy học. Dạy sau đại học là dạy phương pháp tiếp cận các bộ môn khoa học để người học tự mình phát hiện và tiếp nhận hình thành các phẩm chất năng lực nghiện cứu độc lập; phát triển những khả năng và năng lực tự phát hiện những cái mới trên cơ sở kế thừa các thành tựu trong nghiên cứu khoa học.
Phương pháp dạy học nào thì kết quả dạy học ấy. Nếu dạy học chỉ đòi hỏi ở người học sự ghi nhớ thụ động, sự dập khuôn cứng nhắc, chờ đợi sự chỉ dẫn thì cũng chỉ có thể hình thành ở người học khả năng ghi nhớ máy móc, tính thụ động, chờ đợi chỉ dẫn, chứ không thể hình thành cho nguời học tư duy logic, óc sáng tạo và tinh thần khám phá trong lao động nghệ thuật và nghề Sư phạm nghệ thuật, hay Quản lý văn hóa nghệ thuật.
Như vậy, chất lượng của hoạt động dạy học phụ thuộc rất lớn vào phương pháp dạy học. Trong quá trình dạy học, phương pháp dạy học nổi lên như nhân tố chủ quan (về phía giảng viên) hàng đầu quyết định chất lượng dạy học. Do vậy, việc lựa chọn và sử dụng phương pháp dạy học phù hợp luôn có ý nghĩa sống còn đối với chất lượng dạy học ở các bậc học, khi chúng ta đang phấn đấu tiến dần tới chuẩn đào tạo của các nước trong khu vực Asian và thế giới.
Dạy học theo phương pháp nghiên cứu khoa học là tổ chức quá trình cho người học lĩnh hội nội dung dạy học theo logic nghiên cứu khoa học. Áp dụng mô hình này vào việc dạy học với tư cách một phương pháp dạy học. Chúng ta có thể nói đến một trật tự tương tự trong thiết kế từng môn học và từng vấn đề trong nội dung môn học. Việc nghiên cứu một môn học hay một bài học sẽ bắt đầu từ việc người dạy hướng dẫn người học tìm cách phát hiện/cách đặt ra vấn đề cần giải quyết (vấn đề lý luận hay thực tiễn) trong khuôn khổ môn học và liên môn học. Giai đoạn tiếp theo sẽ là giải quyết vấn đề đặt ra thông qua các nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn do người học tiến hành. Ở đây công việc của người dạy là hướng dẫn và trợ giúp, công việc của người học là người thực hiện việc giải quyết vấn đề. Giai đoạn cuối sẽ là đánh giá việc đặt và giải quyết vấn đề, và trên cơ sở đó đặt ra những vấn đề mới để giải quyết. Cứ như vậy, toàn bộ quá trình dạy học sẽ là một quá trình liên tục đặt và giải quyết các vấn đề theo tư duy logic.
Ở mỗi giai đoạn trong chuỗi hoạt động dạy và học trên là hoạt động cùng nhau của cả người dạy và người học theo nguyên tắc người dạy hướng dẫn, cố vấn, trợ giúp - người học chủ động tiến hành việc tìm kiếm, giải quyết vấn đề. Ở đây các kỹ thuật dạy học khác nhau, từ tự nghiên cứu, quan sát, làm thực nghiệm đến thảo luận, thuyết trình, làm báo cáo… đều có thể được sử dụng. Có thể thấy ở đây sự dung hợp trong hướng dạy học theo phương pháp nghiên cứu khoa học là phương pháp và kỹ thuật dạy học hiện đại, tích cực. Dạy phương pháp nghiên cứu khoa học cho học viên cao học có ưu thế và cũng cần đặt ra những yêu cầu nhất định.
- Ưu thế dạy học theo phương pháp nghiên cứu khoa học
Nâng cao vị thế tích cực, độc lập trong tư duy khoa học của nguời học. Người học được đặt vào vị trí chủ động nhất: tìm tòi, phát hiện và độc lập giải quyết (thông qua các nghiên cứu lý luận và thực tiễn do chính mình thực hiện). Các vấn đề lý luận và thực tiễn của từng bộ môn, từng lĩnh vực tri thức mà nguời thày bằng phuơng pháp khoa học cung cấp cho họ. Quá trình tiếp nhận - xử lý tri thức, kỹ năng nghề nghiệp người học khi biết cách chủ động tiếp nhận thì sự tiếp nhận đó là sự tiếp nhận kế thừa/ có phê phán rồi phát triển, làm cho tri thức, kỹ năng nghề nghiệp của mình phát triển một cách logic trong quá trình nhận thức.
Hình thành phương pháp làm việc khoa học. Ở đây người học được tập luyện tối đa phương pháp làm việc theo đúng quy trình nghiên cứu khoa học. Điều này tạo cơ sở vững chắc cho việc hình thành ở người học các phẩm chất và năng lực, kỹ năng và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học - yêu cầu bắt buộc đối với người trí thức của thời đại kinh tế tri thức và xã hội học tập.
Phát triển hứng thú trong quá trình nhận thức, thỏa mãn nhu cầu tìm tòi, khám phá của người học. Trong hướng dạy học này người học không chỉ tự mình tìm cách giải quyết các vấn đề đặt ra mà còn tự phát hiện ra các vấn đề mới cần giải quyết. Điều này thỏa mãn nhu cầu đặc trưng của con người - nhu cầu tìm tòi khám phá. Những cảm xúc có được thông qua sự tìm tòi khám phá như: cảm xúc thành công, cảm xúc về sự hoàn thành trọn vẹn một công việc là những củng cố tích cực cho việc hình thành và phát triển nhu cầu và hứng thú trong nhận thức của người học.
Bảo đảm tốt yêu cầu cá biệt hóa hoạt động dạy học, phù hợp với tốc độ, nhịp độ học tập của từng người học. Mỗi người học đặt ra và giải quyết các vấn đề trong khả năng của mình, với tốc độ và nhịp độ phù hợp nhất với mình. Điều này cho phép hiện thực hóa tối đa yêu cầu cá biệt hóa dạy học, đồng thời cũng bảo đảm một sự đánh giá khách quan nhất những tiến bộ của người học.
Gắn đào tạo với việc giải quyết các đòi hỏi của thực tiễn. Bằng việc phát hiện và giải quyết các vấn đề nảy sinh trong từng môn khoa học, từng lĩnh vực tri thức, quá trình học tập, đào tạo được gắn bó một cách hữu cơ vào cuộc sống xã hội, vào đời sống khoa học. Nói một cách khác, bằng cách này nguyên lý “học đi đối với hành”, “lý luận gắn liền với thực tiễn” được thực hiện triệt để hơn cả. Đồng thời, người học thấy được giá trị thực tiễn của các tri thức, kỹ năng, kỹ xảo học được, điều này tạo ra động cơ tích cực cho việc học.
Phù hợp với điều kiện không gian và thời gian của việc đào tạo trong xã hội hiện đại. thông tin toàn cầu được khai thác tối đa bởi học viên để phục vụ việc tìm kiếm và giải quyết các vấn đề bởi lẽ người học phải tự đặt ra và giải quyết các vấn đề mà không thể trông chờ ở sự cung cấp của giảng viên. Dạy học theo phương pháp nghiên cứu cũng cho phép sử dụng tối ưu quỹ thời gian của người học.
Dạy học theo phương pháp nghiên cứu bảo đảm tốt nhất mục tiêu giáo dục đại học và sau đại học trong khung cảnh thời đại mới như yêu cầu của Luật giáo dục: “phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” và yêu cầu của Chiến lược phát triển giáo dục Việt Nam.
Thực hiện dân chủ hóa trong hoạt động của nhà trường. Đây là xu thế chung của giáo dục thế giới hiện đại. Với việc đưa phương pháp nghiên cứu khoa học vào dạy học, người học sẽ có cơ hội nhìn vấn đề từ nhiều góc độ, nhiều quan điểm nghiên cứu, tránh bị áp đặt một hướng nhìn duy nhất, và có cơ hội đưa ra giải pháp mang tính sáng tạo và dấu ấn cá nhân. Đây là tiền đề quan trọng cho việc dân chủ hóa nhà trường và phát triển nghiên cứu khoa học trong nhà trường sẽ gia tăng về số lượng, nâng cao về chất lượng.
Phù hợp với đặc điểm người dạy sau đại học. Người dạy sau đại học là Giáo sư, Phó giáo sư, Tiến sĩ - nhà nghiên cứu. Dạy học theo phương pháp nghiên cứu khoa học sẽ là “tự nhiên” đối với họ, hoạt động dạy học và nghiên cứu khoa học được hòa quyện với nhau theo cùng một logic. Những kinh nghiệm nghiên cứu khoa học được áp dụng tối đa cho dạy học và điều này bảo đảm một sự thành công gần như chắc chắn đối với hầu hết mọi nhà giáo. Nhà khoa học và nhà giáo thống nhất với nhau trong người giảng viên sau đại học.
- Yêu cầu của dạy học theo phương pháp nghiên cứu khoa học
Thứ nhất, giảng viên phải là một người có khả năng nghiên cứu khoa học, biết cách tìm tòi và giải quyết các vấn đề lý luận và thực tiễn nảy sinh. Chỉ trong trường hợp này người dạy mới có thể hướng dẫn người học nghiên cứu được.
Thứ hai, nội dung bài giảng trong dạy học phải được thiết kế hướng vào các vấn đề/câu hỏi lý luận và thực tiễn cụ thể của từng môn học hay lĩnh vực ứng dụng.
Thứ ba, các phương tiện phục vụ học tập, nhất là tài liệu dạy học, phải đa dạng, đầy đủ theo hướng phục vụ nghiên cứu.
Thứ tư, phương pháp kiểm tra, đánh giá phải hướng trước hết vào đánh giá năng lực tự học, tự nghiên cứu, khả năng sáng tạo của người học.
Thứ năm, việc quản lý quá trình dạy học phải dịch chuyển theo hướng gắn với những đặc thù của việc nghiên cứu khoa học hơn là của việc dạy học thuần túy.
Tóm lại, việc tìm kiếm những đường hướng để đổi mới phương pháp dạy học cho phép thực hiện hiệu quả nhất mục tiêu giáo dục luôn là vấn đề cấp thiết cả về mặt lý luận và thực tiễn. Phương pháp dạy học đối với bậc sau đại học đang được sử dụng phổ biến trong đào tạo ở nước ta đã bộc lộ những khiếm khuyết lớn: tạo ra tính ỳ, sự thụ động, kinh viện, thiếu sáng tạo ở người học. Dạy học theo phương pháp nghiên cứu tỏ ra thích hợp hơn trong việc thực hiện mục tiêu tạo ra những con người đáp ứng những đòi hỏi khắt khe nhất của thực tiễn xã hội hiện đại. Và sẽ là thích hợp hơn nếu coi đây là một hướng dạy học, dung hợp trong nó nhiều phương pháp và kỹ thuật dạy học khác nhau, hơn là một phương pháp dạy học cụ thể. Điều này sẽ cho phép một sự áp dụng mềm dẻo hơn trong việc tổ chức dạy học với những tiềm năng về phương pháp dạy học khác nhau ở cá nhân mỗi giảng viên.
Tài liệu tham khảo
1. Vũ Cao Đàm (1999), Phương pháp luận nghiên cứu hoa học, Nxb KHKT.
2. Tô Duy Hợp, Nguyễn Anh Tuấn (1997), Logic học, Nxb Đồng Nai.
3. Nguyễn Văn Lê (2006), Phương pháp luận NCKH, Nxb Văn hóa TT.
4. Lê Tử Thành (1995), Logic học và PPLNCKH, Nxb Trẻ, Tp.HCM.