Thế kỷ Ánh sáng (1715-1788) được coi là thời đại thống trị của Chủ nghĩa cổ điển trong âm nhạc. Nhưng vào thế kỷ XIX một trào lưu mới trong sáng tạo nghệ thuật âm nhạc đã xuất hiện: Chủ nghĩa lãng mạn – như một tất yếu của diễn trình lịch sử âm nhạc thế giới. Đó là sự sang trang mới của những tầm tư tưởng/những quan điểm sáng tạo nghệ thuật trước những biến đổi lớn lao của thế giới xã hội loài người.
Cuộc Cách mạng Tư sản Pháp 1789 với những tư tưởng cao cả về Tự do – Bình đẳng – Bác ái đã tạo dựng niềm tin lớn lao cho cả thế giới. Nhưng ngay sau đó, giai cấp tư sản phản động đã phản bội lại lợi ích của nhân dân, chống lại những thành quả mà nhân dân đã giành lại được. Những thay đổi đó đã làm cho cả châu Âu hoài nghi/mất niềm tin vào tương lai tươi sáng của những ý tưởng cao cả. Một không khí lo âu/hoảng hốt bao trùm trong các tầng lớp nhân dân, nhất là trong giới trí thức và nghệ sĩ. Khi mất niềm tin vào những tư tưởng lớn lao mang tầm thời đại của trí tuệ, con người của thế kỷ XIX dường như muốn tìm đến với những gì nhỏ nhắn, gần gũi, thân quen của thế giới tình cảm. Khi mất niềm tin vào lý trí dường như con người ta lại muốn đặt niềm tin vào tình cảm. Họ cho rằng: Trí tuệ có thể nhầm lẫn, còn con tim thì không bao giờ.
Tuy cùng mang những đặc điểm của Chủ nghĩa lãng mạn trong âm nhạc, nhưng trong từng trường hợp cụ thể lại hình thành những khuynh hướng khác nhau tạo nên sự độc đáo trong phong cách sáng tạo nghệ thuật âm nhạc. Và một điều cũng cần chú ý ở đây: Chủ nghĩa Lãng mạn trong âm nhạc cũng là sự kế tục/sự tiếp nối truyền thống sáng tạo nghệ thuật âm nhạc của Trường phái âm nhạc cổ điển Viên. Hay nói một cách khác, ngay trong sáng tác âm nhạc của các nhạc sĩ thuộc trường phái âm nhạc Cổ điển Viên cũng đã chứa đựng mầm mống/những nhân tố tiền đề cho sự hình thành và phát triển của trường phái âm nhạc lãng mạn.
Người nghệ sĩ của Chủ nghĩa lãng mạn trong âm nhạc thường bao giờ cũng cảm thấy mình cô đơn giữa thế giới đầy biến động phức tạp của thời đại. Đó cũng là mâu thuẫn đầy tính bi kịch giữa người anh hùng thời đại với thế giới xung quanh. Chính vì vậy, trong sáng tác nghệ thuật âm nhạc của trường phái lãng mạn chúng ta thường gặp đề tài về sự cô đơn, về tình yêu, sự thất vọng về những hoài bão không đạt được v.v…
Ngoài ra, một đặc điểm nổi bật khác của chủ nghĩa lãng mạn trong âm nhạc là tính trữ tình trong sáng tạo nghệ thuật. Thế giới nội tâm đầy suy tư của con người được khai thác dưới nhiều góc cạnh. Và do vậy, các chủ đề âm nhạc của các nhạc sĩ thuộc trường phái âm nhạc lãng mạn thường mang tính ca xướng, giai điệu dường như luôn có thể hát lên được. Đây cũng là giai đoạn thể loại ca khúc hay các tiểu phẩm cho piano giữ một vị trí vô cùng quan trọng trong sáng tác của nhiều nhà soạn nhạc như: F. Schubert, R. Schumann, F. Chopin v.v...
Chú trọng đến tính dân tộc trong sáng tạo nghệ thuật âm nhạc cũng là một đặc điểm nổi bật đối với các nhạc sĩ của trường phái âm nhạc lãng mạn. Các nhạc sĩ thuộc trường phái âm nhạc lãng mạn coi âm nhạc dân gian là nguồn chất liệu vô cùng phong phú cho sáng tạo nghệ thuật. Thậm chí họ còn cho rằng người nghệ sĩ sáng tác chỉ là người lắng nghe và ghi chép lại những sáng tạo nghệ thuật của các nghệ sĩ dân gian, chính nhân dân mới là người sáng tạo ra nghệ thuật âm nhạc. Di sản âm nhạc dân gian được các nhạc sĩ âm nhạc lãng mạn khai thác trên nhiều phương diện.
Các nhạc sĩ thuộc trường phái âm nhạc lãng mạn còn có chung một đặc điểm là tính tiêu đề trong sáng tác khí nhạc. Rất nhiều tác phẩm khí nhạc được các nhạc sĩ sáng tác đặt cho những tên gọi riêng, kể cả các sáng tác phẩm thuộc thể loại giao hưởng.
D.H.