Nguyễn Thị Nhung[*]
Lý luận và thực tiễn đã cho thấy, hoạt động giáo dục âm nhạc luôn có vai trò ý nghĩa quan trọng trong việc đặt nền tảng cho sự hình thành và phát triển toàn diện của lớp lớp thế hệ trẻ trong các nhà trường và cộng đồng xã hội. Nhận thức được vai trò, ý nghĩa quan trọng của nghệ thuật âm nhạc trong đời sống xã hội, trong nhiều thập niên vừa qua, với tư cách là một môn học độc lập trong các nhà trường, bắt đầu ngay từ bậc học mầm non, giáo dục âm nhạc không chỉ góp phần bồi bổ và giáo dưỡng đời sống tinh thần cho mỗi cá nhân, mà còn thúc đẩy sự phát triển xúc cảm, tình cảm, các thao tác, phẩm chất của tư duy và sự sáng tạo ở những mức độ khác nhau của từng đứa trẻ.
Trong môi trường giáo dục ở gia đình và nhà trường, cùng với các môn học và các lĩnh vực giáo dục khác, mục tiêu giáo dục của các bậc học phổ thông nói chung và giáo dục âm nhạc nói riêng sẽ góp phần quan trọng tạo nên những nền tảng, cơ sở ban đầu để đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước. Yêu cầu về chất lượng nguồn nhân lực đã đặt ra những đòi hỏi phải đổi mới mục tiêu, nội dung của quá trình đào tạo ở mọi bậc học, môn học, trong đó có âm nhạc. Việc triển khai các hoạt động nhằm đổi mới phương pháp dạy học đã được phát động và triển khai dưới nhiều hình thức khác nhau tại các nhà trường phổ thông. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều biện pháp dạy học phát huy tính tích cực học tập của học sinh chưa được các cấp lãnh đạo và nhất là đội ngũ giáo viên âm nhạc quan tâm, đầu tư và triển khai trong nội dung dạy học, giáo dục âm nhạc và các môn học khác ở các nhà trường, trong số đó phải nhắc tới kĩ thuật sử dụng trò chơi trong dạy học. Việc thiết kế các bài học dưới dạng trò chơi luôn đem lại hiệu quả học tập cao, bởi sẽ tạo nên những môi trường thu nhận kiến thức, kĩ năng cùng với sự vận dụng đa dạng, hấp dẫn, phong phú. Việc học tập được tiến hành thông qua các trò chơi không chỉ giúp giờ học trở nên sôi nổi, thu hút, lôi cuốn học sinh, giúp các em tiếp thu kiến thức bài học một cách dễ dàng mà còn tạo cơ hội cho học sinh độc lập trong thể hiện bản thân, rèn luyện các thao tác, kĩ năng thực hành, đồng thời cũng phát triển tư duy sáng tạo.
1. Khái lược về trò chơi âm nhạc
Trò chơi âm nhạc là những hoạt động vui chơi, được lồng ghép trong đó các kiến thức, kĩ năng thực hành âm nhạc để học sinh trải nghiệm và thu nhận. Trò chơi âm nhạc vừa là cách thức để học sinh giải trí, thư giãn, đồng thời là biện pháp để học sinh rèn luyện, tích lũy, thực hành kĩ năng, từ đó hình thành tri thức, kinh nghiệm hoạt động âm nhạc và phát triển các tình cảm tương tác xã hội.
Có thể thấy, trò chơi âm nhạc là khái niệm được tạo thành bởi hai yếu tố chính đó là yếu tố chơi và yếu tố âm nhạc. Trong đó, yếu tố chơi phải đảm bảo học sinh được vui vẻ và say mê trong khi chơi, bao gồm các vận động cơ thể, vận động trí óc khuyến khích học sinh tích cực tham gia giải quyết nhiệm vụ của trò chơi. Yếu tố thứ hai - Âm nhạc là linh hồn của trò chơi. Yếu tố âm nhạc ở đây được hiểu bao gồm tất cả các kĩ năng phát triển về tai nghe, về tiết tấu, về khả năng ca hát, phán đoán, nhận xét (các yếu tố cấu thành của trò chơi) và thông qua việc chơi sẽ không chỉ cung cấp mà còn giúp học sinh củng cố, rèn luyện về các kiến thức, kĩ năng thực hành âm nhạc.
Các trò chơi âm nhạc đều có mục đích là tạo cơ hội cho học sinh được thực hành, củng cố, trải nghiệm các kiến thức, kĩ năng âm nhạc đã học đồng thời khám phá thêm những điều mới mẻ trong cảm xúc khi các em tự mình trải nghiệm cùng với âm nhạc qua các trò chơi. Chính vì thế, trong trò chơi âm nhạc các yếu tố về nhiệm vụ, yêu cầu, nội dung chơi, luật chơi, các thao tác chơi phải đảm bảo tôn trọng các đặc trưng cũng như tính thẩm mĩ của nghệ thuật âm nhạc, căn cứ vào khả năng của học sinh cũng như cơ sở vật chất tại cơ sở để đảm bảo yếu tố an toàn và không lãng phí.
Thực tế dạy học hiện nay cho thấy, khi tổ chức các hoạt động học tập trên lớp cho học sinh, giáo viên cần phải xác định rõ nội dung kiến thức cần học sinh lĩnh hội từ bài học, từ đó đưa ra các hình thức học tập phù hợp với nhiệm vụ học tập và đối tượng học tập. Tương tự, khi thiết kế các trò chơi âm nhạc, giáo viên năng khiếu cũng cần xác định rõ nhiệm vụ nhận thức đối với học sinh từ đó xây dựng các thao tác, hành động chơi nhằm hỗ trợ cho việc tiếp thu, lĩnh hội các kiến thức, kĩ năng âm nhạc.
2. Các yếu tố của trò chơi âm nhạc
Các yếu tố cơ bản và đặc trưng của trò chơi âm nhạc bao gồm:
Nội dung chơi: Đặc điểm đặc trưng của trò chơi âm nhạc đó là, nội dung chơi bao giờ cũng xác định rõ mục đích, yêu cầu của trò chơi với người chơi và tích hợp hay lồng ghép với âm nhạc. Trong đó, các kiến thức, các kĩ năng, thao tác thực hành vừa thể hiện nội dung yêu cầu chơi và đồng thời cũng chính là việc nắm được khái niệm hay tiếp tục rèn luyện, củng cố các kĩ năng thực hành âm nhạc. Chính vì thế, nội dung trong một trò chơi âm nhạc sẽ luôn bao gồm cả các yếu tố về thao tác chơi và âm nhạc. Âm nhạc chính là yếu tố tạo nên sự khác biệt mang tính bản chất của trò chơi âm nhạc bởi, ở trong mỗi trò chơi âm nhạc, các hành động chơi luôn được gắn với âm nhạc (lời hát) kết hợp trong chính hành động của người chơi, hoặc hành động của người chơi phải gắn kết (tuân theo) âm thanh được vang lên từ nhạc cụ hay các phương tiện nghe, nhìn. Đây cũng chính là đặc điểm mang tính bản chất của trò chơi âm nhạc được thể hiện rõ qua các yêu cầu cần nắm được hay đạt được của người chơi trong mỗi trò chơi âm nhạc.
Đồng thời, các thao tác chơi nói cách khác là hành động chơi sẽ vừa nhằm củng cố, rèn luyện các kiến thức, kĩ năng thực hành âm nhạc phù hợp với khả năng của học sinh (tính vừa sức), đồng thời cũng luôn phải bao hàm yếu tố giáo dục và phát triển, có như vậy mới kích thích sự hứng thú và tích cực tham gia vào trò chơi của các em. Khi học sinh thực hiện các thao tác chơi một cách thành thạo và giải quyết được nhiệm vụ của trò chơi, điều này đồng nghĩa với việc học sinh cũng thuần thục các kĩ năng thực hành âm nhạc. Do vậy, nội dung và các hành động chơi phải đảm bảo tôn trọng các đặc trưng và tính thẩm mĩ của nghệ thuật âm nhạc.
Luật chơi: Căn cứ vào nội dung chơi cũng như nhiệm vụ, yêu cầu của trò chơi đòi hỏi học sinh phải thực hiện mà hình thành lên luật chơi. Dù trò chơi có đơn giản đến đâu cũng phải có quy tắc, luật chơi nhất định và vì vậy sẽ tạo nên không khí bình đẳng giữa các thành viên tham gia trò chơi, đảm bảo tính thẩm mĩ và sự an toàn trong suốt quá trình tiến hành chơi.
Sáng tạo: Trò chơi âm nhạc được xây dựng với mục đích nhằm tạo ra môi trường, cơ hội để học sinh trải nghiệm, thực hành các hoạt động âm nhạc bằng cách đặt ra các nhiệm vụ yêu cầu học sinh phải giải quyết. Chính những nhiệm vụ này tạo nên sự hấp dẫn của trò chơi, khêu gợi tính tò mò, lòng tự tin và thúc đẩy các em phối hợp hành động để giải quyết một cách tích cực và thoải mái. Khi học sinh tích cực và thoải mái hành động sẽ nảy sinh yếu tố sáng tạo ở mức độ nhất định, từ đó hình thành khả năng tư duy độc lập và chủ động sáng tạo ở học sinh.
3. Vai trò của trò chơi âm nhạc trong hoạt động giáo dục âm nhạc THCS
Vui chơi nói chung và trò chơi âm nhạc nói riêng là những hoạt động có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành và phát triển các năng lực cho trẻ em ngay từ ở bậc học đầu tiên và trong tính hệ thống ở các bậc học tiếp theo.
Có thể thấy rằng, ngay từ khi đứa trẻ ra đời, gắn với các hoạt động của cá nhân hay các trò mà trẻ chơi trong gia đình, trong lớp học hay các sinh hoạt tập thể đã thực hiện rất nhiều chức năng xã hội: Chức năng giáo dục, chức năng văn hóa, chức năng giải trí, chức năng giao tiếp… [1, tr.76].
Thực tế đã cho thấy, trò chơi âm nhạc là phương tiện giáo dục hấp dẫn, đáp ứng nhu cầu thiết thực của trẻ em, nhất là trong các nhà trường phổ thông nói chung và bậc THCS nói riêng. Theo Nguyễn Thị Ái Chiêu - giáo viên trường THCS Trần Quốc Toản, thành phố Hồ Chí Minh [5]: “Âm nhạc là bộ môn có thể phát huy nhiều nhất thế mạnh về hướng dẫn trò chơi trong giờ học. Các trò chơi đó đã tạo ra hiệu ứng lớn trong việc giúp các em khắc sâu kiến thức, phát triển kĩ năng và đặc biệt là phát huy tính tích cực chủ động của học sinh theo mục tiêu đổi mới. Âm nhạc có lợi thế của nó. Đây là bộ môn nghệ thuật động, nghệ thuật của âm thanh ca từ. Lợi thế đó rất phù hợp với nhu cầu tâm sinh lí của lứa tuổi THCS, từ 11 đến 15 tuổi là hiếu động, thích được thể hiện mình, đồng thời cũng rất thích khám phá, trải nghiệm trong các giờ học âm nhạc và các hoạt động sinh hoạt tập thể, các hoạt động ngoại khóa âm nhạc”.
Ảnh: Giáo viên tổ chức trò chơi trong giờ học âm nhạc
(Nguồn: Trường THCS Đồng Tháp - Đan Phương, TP Hà Nội)
Với sự hấp dẫn của mình, trò chơi trong âm nhạc sẽ đưa lớp học vào một không gian đặc biệt, tạo nên được không khí sinh động trong giờ học. Trò chơi âm nhạc có sức cuốn hút đặc biệt và gây nhiều hứng thú cho học sinh kể cả những em lười học, hay tính tình còn nhút nhát. Không khí sôi nổi đó sẽ đẩy lùi được cách dạy lí thuyết suông nặng nề nhàm chán. Các kiến thức, bài học, kĩ năng âm nhạc được chuyển tải và mềm hóa trong các trò chơi sinh động, thu hút và hấp dẫn sẽ khiến các em không bị cảm giác áp lực, gò bó khi tham gia chơi mà bản chất của nó chính là các em đang tham gia quá trình học tập. Thông qua việc vui chơi, các em còn hình thành và rèn luyện nhiều " kĩ năng mềm", kĩ năng sống trong môi trường gia đình và tương tác xã hội. Như vậy, sau khi thực hiện, hoàn thành các nhiệm vụ và kĩ năng chơi thì cũng đồng nghĩa với việc học sinh đã lĩnh hội được kiến thức, kĩ năng thực hành và thậm chí là đã phần nào phát triển năng khiếu âm nhạc cho từng cá nhân.
Cũng theo bà Nguyễn Thị Ái Chiêu: “Đặc biệt trò chơi còn là chất xúc tác, keo kết dính vô hình giúp học sinh luôn tự tin mạnh dạn nhanh chóng hòa đồng và dễ cởi mở đoàn kết. Ý chí tinh thần đồng đội cũng được rèn luyện qua trò chơi đồng thời trò chơi còn thúc đẩy phát triển sự năng động sáng tạo của từng cá thể” [5].
Như vậy, vai trò của trò chơi âm nhạc ở bậc THCS có ý nghĩa quan trọng trong sự nghiệp giáo dục phát triển, hoàn thiện nhân cách của học sinh. Từ việc đáp ứng mục tiêu, yêu cầu cơ bản của ngành giáo dục là tạo nền tảng văn hóa âm nhạc phổ thông cho lứa tuổi thiếu niên nhi đồng; đến việc tăng cường nâng cao thể lực và tạo các tiền đề để hình thành, rèn luyện các phẩm chất năng lực của người công dân toàn cầu trong bối cảnh hội nhập.
Tài liệu tham khảo
1. Bộ giáo dục và Đào tạo (2007), Những vấn đề chung về đổi mới giáo dục trung học cơ sở - hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, Nxb Giáo dục Việt Nam.
2. Bộ Giáo dục Đào tạo (2004), Tâm lý lứa tuổi và tâm lý học sư phạm, Nxb Đại học Sư phạm.
3. Lê Minh Châu (2011), Trò chơi âm nhạc: sử dụng trong trường tiểu học và trung học cơ sở, Nxb Giáo dục Việt Nam.
4. Hoàng Long - Hoàng Lân (2012), Giáo trình âm nhạc và phương pháp dạy học âm nhạc, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.
____________________________
[*] Lớp Cao học k4– Chuyên ngành Lí luận và phương pháp dạy học Âm nhạc